актер, Қазақстан театр қайраткерлері одағының төрағасы
– Жол болсын аға, Шымкентке келіп, театрлар форумын ұйымдастырған екенсіздер, осының басы-қасында жүрсіз ғой, айтыңызшы, бұл форумның мақсаты не өзі? Кезекті бір пікірталас алаңы емес пе?
– Бұл жиынның өте үлкен мақсаты бар. Ол қазіргі қазақ театрларының шығармашылық мәселелерін шешу, осы бойынша ой-түйіндерді ортаға тастау. Бүгіндері облыстық болсын, қалалық болсын, әкімдіктер театрға көп көңіл бөліп, ғимаратын жөндеп беріп, сосын мүмкіндігінше әртістердің әлеуметтік жағдайын жасап-ақ жатыр. Жағдай жасалған екен, соған сай халыққа рухани азық болатын, ақылды, талғамды, өресі биік, үлкен шығармашылық спектакльдерді сахнаға шығару керек. Ол үшін біраз мәселелер қолбайлау болып отыр. Мәселен, театрларға режиссерлар жетіспейді. Көбісі шалғай өңірлерге барғысы келмейді. Сонан соң театрлардың біразында актерлардың ұрпақ алмасуы тоқтап қалған. Мұның бәрі ұйымдастырушылық проблемаға жатады. Жетіп жатқан режиссерлардың өзі қай деңгейдегі спектакльдер қойып жатыр? Спектакльдерінің қалып деңгейі қандай, талғамы ше? Өресі қандай? Форум барысында осы жайында әңгіме болды.
– Тағы бір сұрақ осы қиындықтарды қалай шешу керек, жалпы театрларды түлету үшін не істеген жөн?
– Қазіргі театрлар шынын айту керек, пьесалардың үстіңгі бетін ғана көрсетеді, тарихи әңгімені ғана айтады. Пьеса да, драматургия жанры да бізде жоқ деп кейде айтып қаламыз. Жоқ емес, бар. Бірақ оның деңгейі қандай? Дулат Исабеков, Әкім Тарази, Сұлтанәлі Балғабаев деген үлкен драматургтеріміз бар. Көбі жетпістен асып қалды. Олардың ізін басып келе жатқан драматургтер бар ма, жоқ па? Бар болса қандай, жоқ болса неге? Осы сұрақтардың басын ашып, біраз пікірталастырдық.
Расын айту керек, драма жазу оңай шаруа емес. Мысалы, прозада жүрген журналистер, жазушылар әңгімеден арыға бара бермейді. Неге қорқады? Себебі, оның қыр-сырын түсінбейді. Құпиясын түсінбейді. Дәл осының құпиясын түсіндіру жайында форум барысында мастер-кластар жасадық. Режиссурада да сондай. Біздің режиссерлар неге жазып берген дүниеден ары аса алмай, бұрын қойылған пьесаның артынан ғана жүріп отырады? Біле білсек, сахналау мен драматургия екеуі екі басқа дүние. Сахнадағы спектакль өз алдына бөлек көркем дүние. Әрине, драманың негізінде жазылған. Бірақ сол драманы қайталап қана шыға салу өнерпаздық па? Сол спектакль боп есептеліне ме? Ол көркем деп есептеліне ме? Есептелінбейді. Есептелінбесе неге есептелінбейді? Осы жағдайда қандай қарекеттер жасау керек? Режиссура деген шеге қағатын ағаш ұстасы, не кірпіш қалауды ғана білетін құрылысшы емес, режиссура шығармашылық-суреткерлік өнер. Керемет картина жасаған ұлы суретші секілді жұртты «аһ» дегізетін спектакль қойып шығуы керек. Мінеки, осының барлығын түсіндіру жағынан, режиссура жайында да мастер-кластар жүргізілді.
– Қазақ театрларындағы басты қиындық неде деп ойлайсыз?
– Жас әртістер, режиссерлар театрға келуді азайтты. Театрдан қорқыңқырайды, себебі, ол өте ауыр жұмыс. Жас маман келейін десе, оның ішінде үлкен-үлкен атақты актерлар жұмыс істейді. Өзі өз боп спектакль қояйын деп оның қарымын, қалыбын түсіндірейін десе, аналардың мысы басып, сөйлесе алмай, үркектеп, өзінің ойын жеткізе алмауы мүмкін. Қазақи мәдениеттілік бар, қазақы әдеп бар, жастық бар соның бәрін анау үлкен кісілер «сен кімсің маған ақыл үйрететін, кет ары» деуі мүмкін. Міне, бұл үлкен қиындық. Біз осындай жағдайда не істеу керек, олармен қалай күресу керек, күресу емес-ау, қалай тіл табысып жұмыс істеу керек? Шымкентке келген сапарымызда осы жағынан да мастер кластар өткіздік.
Ақыл айту емес, не істейміз, қалай жұмыс істейміз, қайтсек қалай болады деген сауалдарға бірлесіп жауап іздеу болатын. Болашақта өткізілетін форумдарда тек драматургия мен режиссура саласына ғана қатысты емес, сонымен бірге басқа да театрға қатысы бар мамандықтарға мастер-кластар өткізу жоспарда бар. Мәселен, театрдағы жарық беруші, музыка жіберуші, гримдеу, костюм кию, сахналау, декорация құру осының бәрінде де мастер-кластар болуы тиіс. Біз бұл жолы ең күйіп тұрған екі мәселені қолға алдық. Ол режиссура мен драматургия.
Форумға Оңтүстік өңіріндегі 11 театр келді. Қызылорда, Жамбыл, Түркістан, Жетісай т.б. қалалардың театрлары. Оңтүстік Қазақстан облысының өзінде сегіз театр бар. Әрқайсысының басшылары, жаңадан пьеса жазғысы келіп жүргендер де келді. Жас режиссерлар, үлкендер де жүр сонда. Атақты актерлар да бар. Сосын ақылдасып кеңестік. Бұрынғымен жүре беру деген болмайды, қазір заман басқа, талап басқа, жасы болсын, жасамысы болсын интернеттен бәрін көріп жатыр, неше түрлі дүниелерді. Ал біз баяғы, Байқожаның таяғы. Ескі дүниелерді қойып қойып, сахнада өтірік сөйлейміз, өтірік ойнаймыз. Мұны халық біліп қояды. Сосын театрға онша көп келмейді. Ал біз ренжиміз халық келмейді деп. Неге келмейді? Қызық емес өйткені. Қалай қызық қылу керек? Біздің театр қайраткерлері одағының жасап отырған форумының мақсаты да осы. Сұрақтарға жауап іздеу. Бірінші болып Оңтүстік Қазақстан облысынан бастадық. Енді Құдай қаласа солтүстікке барамыз. Батысқа да, Орталық Қазақстанға да. Бес өңірді аралап қайтпақ ой бар. Осылайша, бүкіл қазақ театрларындағы проблемаларды тыңдап, оны шешудің жолын бірлесіп зерттеп, талқылайтын боламыз. Ақылдасамыз.
– Оңтүстіктің театрларына қандай баға бересіз, деңгейіміз қандай?
– Әрқайсысының деңгейі әртүрлі. Қазақ театрларының ішінде кішкене ақсаңдап жүргендері бар. Таптаурын дүниелерге үйреніп қалған. Мәселен, Жетісай театрына қаншама жас актерлар баруда екен. Бірақ өкініштісі сол, сыртта қалып қойған соң олардың өнерлерін ешкім көріп жатқан жоқ. Жалпы шет аймақтарға жас режиссерлар бара бермейді. Неге бара бермейді? Әлде әкімшілік жағдай жасамай ма? Театрды көтеру үшін не керек? Театр үшін жақсы режиссура керек. Жақсы пьеса керек. Оны шақыру керек. Тарту керек. Жақсы жазушы-драматургтерді алып келіп міне саған ақша, міне саған жағдай, міне саған мүмкіндік деп. Сонда ғана театрдың дәурені жүреді. Жалғыз Оңтүстікте емес, жалпы өңірлердегі театрлардың әлеуметтік жағдайлары дұрыс.
– Білуімізше марапаттан кенде емессіз. Мемлекеттің сізге берген осы сый-құрметіне ризашылығыңыз бар ма, көңіліңіз тола ма?
– Жалпы, марапаттың болғаны керек. Ризашылығым көбіне көп бар. Бірақ кейбір мәселелерге келгенде субъективтік жағдайлар араласып кетіп, болуға тиісті, атақ-мәртебе алуға тиісті адамдар ала алмай қалып, аяқ астынан басқа біреулер алып кеткендерді талай көрдім. Бұл өзі бір үлкен науқан ғой, әркім араласады, сонан соң бәріне бірдей патырлатып атақты бере беруге тағы да болмайды. Әркімнің көңілі жоғары. «Мен де алсам болады, мен кімнен кеммін» деп ойлайды біреулер. Бұған өте бір мұқияттылықпен қарау керек. Осы тұста менің бір кішкене өкпем бар, өкпем емес-ау, ұсынысым бар. Атақ беруге келгенде, әсіресе өнер адамдарына атақ берерде сол өнер адамдарының қоғамдық ұйымдарын араластырып, ақылдасу керек. Театр тұлғаларына атақ берерде театр одағымен, журналистерге атақ берерде журналистер одағымен ақылдасу керек. Жазушыларға да солай. Әкім-қаралар, министрліктер, өздері ғана шеше салмай қоғамдық, салалық ұйымдармен ақылдасқандары жөн. Біз өз саламыздағылардың бәрін білеміз, кімнің қандай еңбегі сіңгенін, кімнің лайық екенін. Мысалы, театр өнерінде жүрген адамдарды әкімшілік ұсынбағаны жөн. Керегі жоқ, олар бәрібір театрдың кухнясын түсінбейді. Оны біз ұсынуымыз керек. Әкімдіктер кітапханашыларды, мәдениет үйінің қызметкерлерін ұсынсын. Қазір бізде қалай? Бізде әкімдікке бірді-екілі кіріп шығып жүрген әртістерге, көз таныс, жүз таныстарға, әкімдіктің бір-екі іс шарасын жүргізген театрдың дауысы, түрі әдемі, бойы ұзын бір актерін немесе актрисасына үлкен бір марапатты лақ еткізіп бере салады. Ал оның театр-да бір тиын да құны жоқ біреу болуы мүмкін. Әрине, осыдан кейін театрдағылар әділеттілік жоқ екенін байқайды да көкейлерінде өкпе, наз пайда болады. Біздің одақ таяуда парламентке театр туралы жаңа заң жобасын ұсынбақшы. Сол заңда осы мәселе де қаузалған.
– Соңғы кездері қазақ киногерлері кино түсіру жағынан біраз тәжірибе жинап қалғандай көрінеді. Әсіресе Ермек Тұрсыновтың фильмдерін жиі сөз ететін болдық. Осы режиссердің жасаған дүниелері көңіліңізге қонды ма?
– Оның алғашқы «Келін» фильміне дұрыс баға бергенім жоқ. Сюжеті көңілімнен шықпады. Керісінше түсіру тәсілі ұнады. Әсіресе суреткерлігі. Ескі заманды боямасыз түсіре білгені. Ал енді тақырыпты көрсету әдісі тым анайы боп шықты. Қазақы әдеп-ғұрыпқа сай емес. Жабайыландырып жіберген. Кейін өзі сюжеттегі кейіпкерлер қазақ емес деп ақталды ғой, бірақ дегенмен де түсірген қазақ қой. Сондықтан да Ермектің бұл киносы ұят болды. Ол тіптен сол киноның барлық тәуір-тәуір жерлерін жоқ қылып жіберді. Ал соңғы түсірген «Шал» кинокартинасы әжептеуір жақсы дүние.
– Бір байқайтынымыз, қазақ режиссерлері кино түсіргенде қазақтың тұрмыс-тіршілігін, үйін, халқын тым жұпыны етіп көрсетуге әуес. Терезелерін жастықпен қымтап, есіктерін шиқылдатып, үйінің ішін кір-қожалақ етіп. Осы неліктен?
– Дұрыс айтасың. Сондай бір режиссерлар бар, Батысқа барып, оқып келген. Бұлар картинаны шынайыландырамыз деп, кадрды әдемі, қызықты етеміз деп, сен айтқандай көмескілендіріп, үй-жайын, тұрмыс-тіршілігін тым жұпыныландырып жібереді. Бейшара ғып түсірсе шетелдегілер көреді де «мына бала батыл екен ей, өз елінің нашар болып жатқанын қорықпай түсіріпті» деп приз береді. Осы үшін, яғни жүлде үшін түсіретін жігіттер де бар. Бұлар ұятсыз жігіттер, әрине. Өзінің елін сүймейтін жігіттер. Бір сөзбен айтқанда шалалар. Маргиналдар. Ал өзінің ұлтын, елін сүйетіндер ондайға бармайды. Қазір біздегі режиссерлар екіге бөлініп кеткен. Фестиваль үшін кино түсіретіндер мен елінің абыройын ойлайтындар, елін, жерін, халқын әсем етіп көрсеткісі келетіндер.
Реті келгенде айтпай кетуге болмас, кезінде түсірілген Қыз Жібек фильмімен мақтанамыз ғой бәріміз, керемет түсірілген деп. Бірақ соңғы кездері осы фильмге келгенде көзқарасым өзгере бастады. Бәрін әсерлеп жіберген. Ертегі ғып. Киноның өн бойы жалт-жұлт етеді. Геройлардың киімі мыжылмайды, түсі өңбейді, жалт-жұлт, жалт-жұлт. Кино түгелімен декорация сияқты әсер қалдырады. Бұл фильм алғаш жарыққа шыққанда бөркімді аспанға лақтырып мен де қуанғам. Әлі күнге соны жақсы көргім-ақ кеп тұрады. Ал бірақ маман ретінде Қыз Жібек кинокартинасы тым әсіреленіп кеткен деп айтуға болады. Тарихи кинода бояуды бұлай тым қанық қылып, сол кездегі өмірді ертегідей етудің аса қажеті жоқ еді.
– Қазақстанда түсірілген фильмдердің көбісі өткен тарихымызға арналған. Осы тарихи кино түсіруден шаршамадық па? Осы заманға лайық, дені түзу киноны қашан көреміз?
– Бұл біздің тарихи кинолардан шыққымыз келмейтіндіктен емес, мұның себебі тарихымызда айта алмай жүрген, ішқұса боп жүрген нәрселеріміз көп болғандықтан. Сол себепті де қайта-қайта соған барғымыз кеп тұрады. Тарихтағы ақтаңдақтарымызды айтқымыз келеді, кино етіп жарыққа шығарғымыз келеді. Өткенімізге назар салсақ көп мәселе жарыққа шықпай, шындық бүркемеленіп жатып қалды ғой. Енді тағы бір ұрпақ алмасып кетсе, олар тіпті бұл туралы білмей қалатын сияқты болып қайта-қайта агониялық ұғыммен соған жабыса кететінімізді кейде түсінуге де болады. Қаражат көптеп бөлінсе тарихтағы ақтаңдақтардың бәрін түсіріп қоюға болар еді, бірақ үкімет бұған көп ақша бөліп отырған жоқ.
Сен айтқан қазіргі заман туралы фильмдерді көптеп түсірген жөн. Болашақ жайлы, фантастика да түсіру керек. Құдай қаласа мен бір фантастикалық кино жайлы ойланып жүрмін, үкіметке ұсыныспен де шықтым. Біз космосқа ұшып жатырмыз ғой, сол жайында түсіргім келеді. Әзірге анау-мынау деп алға қарай тым кетіп қалмайын, кім біледі қандай жағдай болатынын, бірақ олар қолдады, ақша бөлеміз дегендей де ыңғай танытты.
– Құдайберген Сұлтанбаевпен өнерде жақсы дос болдыңыздар. Өмірде қандай дос едіңіздер?
– Өмірде алқа-қотан, біріміздің үйімізге біріміз қонып жүретіндей дос болмасақ та бір-бірімізді сыйлайтын едік. Негізінде жігіт адам жастау шағында дос болады ғой, кейін бәріміз өз бетімізбен кеткеннен кейін, әркім өз ісімен шапқылап, біреу озды, біреу қалды. Құдайберген екеуміз өнердегі достықты өмірдегі достық деп есептеген жоқпыз. Оның өмірі өзінше бөлек болды, менікі өзінше бөлек. Түптеп келгенде тіпті ой-пиғылдарымыз да бөлек еді. Бірақ сырттай сыйласып жүрдік. Мен өзім сыйлайтынмын. Ал оның мен жайындағы көңіл күйі – ол құпия, оны мен білмеймін.
– Көңіліңіз әлі жас па?
– Жас. Көңілім жас. Әлі талай нәрсе тындыратын сияқтымын. Мен өзім ЖОО-да жастарға сабақ берем. Сонда көңіл күйлерін байқап отырам. Жаспен жас, үлкендермен үлкендерше сөйлесуге, араласуға тырысам. Жаспен жас болу оп-оңай, үлкен кісі болу қиын екен. Ақсақал, аға болуға дайындалу керек екен. Алдымдағы қария жасындағылардың біразының ақсақал бола алмай қалғандарын көрдім. Аға бола алмай жүрген ағаларымды көріп қарным ашады. Табиғат сені үлкейтеді, қартайтады ал санаң мен жүрегің, ақыл ойың, парасатың үлкеймеу – үлкен трагедия.
– Кезінде керемет ән шырқаушы едіңіз, соңғы кездері қоңыр дауысыңызды естімей қалдық. Ән айтуды қойып кеткенсіз бе?
– Ән айтуды ешқашан кәсіп қылған емеспін. Сосын да шығар. Бірақ қойып та кеткен жоқпын. Бір шеті жастар қазір орын бермейді. Тез арада осы клип түсіріп, бұрқ еткізіп шығара қояды. Бізге осылайша орын болмай қалды. Осыдан біраз бұрын бір журналист қыз «аға сізге ән айтқан не керек, біраз жасқа келдіңіз ғой, ұят емес пе» дегені. Сосын мен айналайын қарағым, өлеңді тек жастар айтсын деп кім айтты саған? Өлеңді әр жаста айтуға болады. Өлең деген жай аһаһу, еһеһу емес. Өлең деген ой, өлең деген мұң, өлең деген наз. Ал ол әр жаста да болады. Мен ертең сексенге келгенде де домбырамды алып, дыңғырлатып отыруым бек мүмкін дедім. Ол қызды осылайша ұялтып жібергем.
Әнді түптеп келгенде кәсіп қылып жүрген жоқпын, менің кәсібім драма, кино актері, сосын мына одақты басқарғалы бері қолым да тимей кетті. Бірақ өзім де келіншегім де ән айтамыз. Жақында келіншегіме арнап клип түсірдім. Ол өзі осы өңірдегі Кентаудың қызы, оңтүстікке күйеубаламын. Түсірген клипімізді жақында телеарналардан көріп қаларсыздар.
– Клиптен өзге салмақты бір көркем фильм түсіру ойда жоқ па?
– Ойымда бар. Бірақ ол өте-мөте ауыр жұмыс. Ол үшін жоғары жақта сені қолдайтын, ақша тауып бере алатын білегі мықты бір қолдаушың болуы керек. Өзімнің кино түсіре алатындай мүмкіндігім бар. Қорқатын ештеңе жоқ. Оның қыр сырын түсінемін, бәрін білем. Бәрі айналып бір ғана мәселеге – ақшаға келіп тіреледі. Ақша болса тақырыбым да мүмкіндігім де жетеді, денсаулығым да білім-білігім де, достарым да бар көмектесетін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан – Дәурен ӘБДІРАМАНОВ
