«-Ов, -ова, -ев, -ева» жалғауларынан бас тарту сонау тәуелсіздік алған алғашқы жылдары-ақ бастау алған. Дегенмен, құлдық санадан арыла алмай, әлі де болса өзінің қазақ екендігін дәлелдей алмай, тегінен жалған жалғауды алып тастай алмай жүргендер аз емес. Олардың көпшілігі тиісті сала мамандарының көп ретте әуре-сарсаңға салатындығын сылтау етіп алға тартады. Оқырманның осындай уәждеріне жауап беру үшін облыстық Әділет департаменті бастығының орынбасары Балжан Әліпбекпен сұхбаттасқан едік.
– Балжан Мәдиқызы, ең алдымен аты-жөнін, тегін ауыстырғысы келген азаматтарға қойылатын қандай талаптар барын айтсаңыз?
– Кез-келген 16 жасқа толған азамат тиісінше өтініш берсе болғаны. Әрі қарай оның есімін немесе әкесінің атын, тегін ауыстыру жөніндегі өтініші бойынша тіркеуші органдар жүргізеді.
– Ал осындай өтініш берушілер көп пе?
– Аз немесе көп деп кесіп айта алмаймын, баршылық. Дегенмен айта кетейін, атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру көп ретте мынадай дәлелді себептерде жүргізіледі:
1) атының, әкесiнiң атының, тегiнiң оғаш естiлуi;
2) атының, әкесiнiң атының, тегiнiң айтуға қиындық келтіруі;
3) егер некені (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тіркеу кезінде некеге дейiнгі тектерінде қалса, жұбайымен ортақ текте болғысы келген жұбайдың тілегі;
4) егер неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған кезде бұл туралы мәлімделмесе, некеге дейiнгi тегiн алғысы келуі;
5) бұрынғы некеден (ерлі-зайыптылықтан) туған балаларымен ортақ текте болғысы келуі;
6) жұбайы қайтыс болған жағдайда некеге дейiнгi тегiн алғысы келуі;
7) жұбайы қайтыс болған жағдайда өтiнiш берушi некеге дейiнгi тегiнде болғанда, балаларымен ортақ текте болғысы келуі;
8) өтініш беруші таңдаған ата-аналарының бірінің ұлтына (ата-аналарының ұлты әртүрлі болған кезде) сәйкес келетін атты және (немесе) текті алғысы келуі;
9) құжаттардағы атынан өзгеше, өмірде нақты қалыптасқан атын алғысы келуі;
10) егер некеге отырған (ерлі-зайыпты болған) кезде жұбайының тегі қабылдаса, некеге дейінгі тегін алғысы келуі;
11) ұлттық дәстүрлерге байланысты әкесiнiң немесе атасының аты бойынша текте болғысы келуі;
12) өтініш берушіні іс жүзінде тәрбиелеген адамның тегі мен аты бойынша текті және әкесінің атын алғысы келуі;
13) жынысын хирургиялық жолмен өзгерткен кезде таңдаған жынысқа сәйкес келетін атты, әкесінің атын, текті алғысы келуі жөніндегі өтінішіне сай жүргізіледі.
– Ал тегін қазақшалағысы келген, мысалы «-ов, -ев, -ова, -ева» жалғауларын алып тастағысы келетін азаматтар қандай құжаттар жинақтауы, оны қайда апарып өткізуі керек?
– Азаматтардың тілегі бойынша ұлты қазақ адамдардың тегі мен әкесінің атын жазуда қазақ тіліне тән емес: «-ов, -ев, -ова, -ева, -ин, -н, -ины, -на, -овна, -евна, -ович, -евич» аффикстері алып тасталады, ал олардың орнына әкесінің атына: «-ұлы, -қызы» деген сөздер қосылып бірге жазылады. Тегіне түзету енгізу үшін, жергілікті әділет басқармасының қызметкерлерінен кеңес алып, төменде көрсетілген құжаттарды жинақтап, әділет басқармасына тапсыруы қажет.
* Өтініш,
* Мекенжай туралы анықтама,
* Жеке куәлік,
* Туу туралы куәлік,
* Неке қию туралы куәлік.
– Қиындығы жоқ шаруа секілді, дегенмен, біз оқырмандарымыздан «сандалтып жібереді, болмайтын құжаттарды талап етіп шаршатады» дегенді естіп едік…
– Егер акт жазбаларына түзету енгізуге ниет білдірген азаматтар тұрақты мекенжай бойынша әділет басқармаларына барып, мемлекеттік қызметкерлерден кеңес алып, тиісті құжаттарды жинақтаса, онда ешқандай сандалту болмайды. ҚР «Неке/ерлі-зайыптылық/және отбасы туралы» Кодексінің талаптарына сәйкес, акт жазбаға түзету енгізу он бес күндік мерзімде орындалады.
– Балжан Мәдиқызы, бүгін тегін ауыстырып «-ев, -ов» жалғауынан арылған, мысалы бұрын Джанибек Джумадилдаев болып келген азамат, қателікті түзетіп, төлқұжатында, жеке бас куәлігінде Жәнібек Жұмаділдә болды делік. Ертең зейнеткерлік демалысқа шығарда тиісті орган туу туралы куәлік талап ететіндігі белгілі. Ал оның туу туралы куәлігінде Джанибек болып жазылып қалғандықтан, «зейнеткерліке шығу ісі қиындап кетеді. Құжат ауыстыру машақаты сонда басталады» деген пікірлер айтылуда. Шынымен де солай ма? Кей оқырман «осы бір қиыншылықтың кесірінен аты-жөніміздегі қатені түзетуге құлықты емеспіз» дегенді алға тартуда. Сіз не дейсіз?
– Жоғарыда көрсетілген қателікті түзеткен жағдайда, туу туралы акт жазбасына түзету енгізіліп, қайталама туу туралы куәлік өтініш білдірген азаматқа беріледі. Ал, зейнеткерлікке шыққан уақытта мемлекеттік органның сұраныс хатына сәйкес, түзету енгізілген туу туралы акт жазбаның көшірмесі ұсынады. Сондықтан мұндай қиындық кездеседі дегенге сенбеймін.
– Тағы бір оқырманымыз келтірген мысалды айтайын: «Балама туу туралы куәлікті аларда бірден тегіндегі жалғауды алып тастаңыз» дедім. Бірақ, куәлікті толтырып отырған қыз «болмайды. Әкесінің фамилиясы Ахметов боп тұр ма бала да солай болады, оның үстіне бұған дейінгі ұл-қызыңыз да Ахметов деп жазылған» дегенді айтып, көнбей қойды» дейді. Мұндай жағдайда не істеуге болады?
– ҚР «Неке /ерлі-зайыптылық/ және отбасы туралы» Кодексінің талаптарына сәйкес, жоғарыда атап өткендей азаматтардың тілегі бойынша, «-ов, -ев, -ова, -ева, -ин, -н, -ины, -на, -овна, -евна, -ович, -евич» аффикстері алып тасталады. Ол бойынша азаматтар тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға өтінішпен жүгіну қажет. Біздің сала мамандары мұны жақсы біледі. Сондықтан мұндай кедергілер кездеспеуі керек, кездесе қалған күннің өзінде бізге шағым айтуға мүмкіндіктері бар.
– Мамандар деп қалдыңыз, айтыңызшы, жаңа туған сәбиге есім беруде, тегін қазақшалап, дұрыс жазу керектігі жөнінен Сіздердің мамандарыңыз кеңес бере ала ма? Сонымен қатар туу туралы куәлікте жазба қатесіз жазылуына мамандарыңыз жауапкершілікпен қарайды деп толық сеніммен айта аласыз ба?
– Әрине, әрбір ата-ана өз баласына әдемі есім беруге ұмтылады. Ол үшін осы күні көбі интернет арқылы іздестіріп те жататындықтарын айтуда. Қысқасы олар тіркеуші органдарға дайын атпен келеді. Ал сол аттың сауатты, дұрыс жазылуына әрине біздің мамандар жауапты. Қазіргі таңда барлық тіркеліп жатқан азаматтық хал актілер «АХАТ ТП» ақпараттық жүйесіне енгізіледі. Тіркеу барысында жіберілген қателіктер үшін қызметкерлер міндетті түрде қызметтік жауапкершілікке тартылады, сол себепті азаматтық хал актілері өте мұқият тіркеледі. Қате жібермеуге тырысады.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан – Жәмила ЖАЙЛАУБЕКҚЫЗЫ
«Оңтүстік Рабат», №2, 14.01.2015
