Қожа Ахмет Ясауи кесенесі орналасқан «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-музейі мен музей қорының құрылғанына 42 жыл болды. Ясауи кесенесі орта ғасырлық сәулет өнерінің керемет туындысы әрі музей қорындағы негізгі де құнды жәдігерлерін сақтап жеткізген киелі орын, тарихи ескерткіш. Қазақ халқының өткен өмірі мен тыныс-тіршілігінен мағлұмат беретін дүние: ол – этнографиялық жәдігерлер. «Әзірет-Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-музейінің қор сақтау және есепке алу бөлімінің меңгерушісі Нұржамал Орынтайқызы Әшірбекова музей қорының этнографиялық қорында сақталған қазақ қолөнер шеберлерінің зергерлік бұйымдары туралы тақырыпта онлайн-лекция оқыды. Музей қорының этнография тобында барлығы 2720 жәдігер бар. Соның үштен бірін зергерлік бұйымдар құрайды екен. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» және «Ұлы Даланың жеті қыры» бағдарламалық мақалалары аясында ұйымдастырылған лекцияға қатысып, көп деректен хабардар болдық.
Көне замандағы әр өңірге тән сырғалар бар
Алдымен ерекше сырғаларға тоқталған Нұржамал Орынтайқызы әшекей бұйымдардың жасалу технологиясы мен қатар бетіне салынатын бедерлердің мән-мағынасын түсіндірді.
«Музей қорында сақталып тұрған зергерлік бұйымдар ішіндегі ерекше сырғалар көп. Әсіресе шашақты сырғалардың жасалу технологиясына тоқталсам, қазақ әйелдері тек күмістен тағатын әшекейлерінің өзі Қазақстанның әр өңірінде түрлі болып келеді. Жергілікті өзгешеліктер жасалу тәсілінен де көлемінен де сыртқы пішінінен де байқалып тұрады. Зергерлік бұйымдардың Оңтүстік Қзақстан, Батыс Қазақстан және Шығыс Қазақстан деп бөлінетін үш түрлі топтамасы бар. Бұл суреттегі сырға «шашақты сырға» деп аталады. Оңтүстік өңіріне тән. Біздің қорда осы үш өңірге де тән сырғалар бар. Мысалы мына суреттегі сырғадағы ерекшелік, басқа өңірдегі сырғалар сияқты қалыпқа құйылып, бедерленіп жасалғанымен бетіндегі бояу, тек Оңтүстік өңіріндегі қолөнер шеберлері ғана пайдаланған сәндік өнері болып есептеледі. Сондықтан да бұл сырғаны «Оңтүстік өңірінің сырғасы» деп айта алмыз. Бұл – «шашақты сырға». Біздің қорда шашатқы сырғалармен қатар «қоңыраулы сырғалар» да бар. Қорымызда сақталған құнды жәдігердің бірі – «шекелік» деп аталады. Ол әр өңірдің диалектісіне байланысты әртүрлі айтылады. Бір жерде «шекелік» десе енді бір жерлерде «самайлық» дейді. Ал тағы бір жерлерде оны «шаш сырға» деп те атайды. Бұл әшекейлер бас киімге және құлақ тұсына тағылады. Бұлар да бедерлеу әдісінің бірнеше түрімен жасалған».
«Қолтық тұмар» – қандай тұмар?
Арулардың мойынан табылатын құнды әрі әсемдеп жасалатын зергерлік бұйымдардың бірі – алқа. Нұржамал Әшірбекова музей қорында сақталған алқалармен қатар шашбауларды да таныстырды.
«Суреттегі алқада Батыс Қазақстан өңірінің қолөнер шеберлерінің тәсілі бар. Батыс Қазақстандық шеберлер әшекейлерді салмақты әрі көлемді етіп жасамаған. Олардың сыртқы көріністері көлемді болып көрінгенімен арасына бор толтырып, күміспен қаптап, бетіне қалыпты өрнектер мен бедерлерді зерлеу жеңіл болған. Мен музейге келушілердің назарын бірден аударатын тағы бір әшекей бұйым – шашбауларға да тоқталып өткім келеді. Шашбау, шолпы дегеніміз шашты ұзын етіп өрген соң, ұшын бекіту үшін тағатын алтыннан, күмістен жасалып, ұшына ызылған бау тағылатын сәндік әшекей. Шашбаудың қыздарға берер тәрбиелік мәні де зор. Мәселен, анасы «қызына қатты жүгірме», «оқыс қимылдама» деп ескертіп отырған. Өйткені шолпысы қатты сыңғырласа, ол қыз «әдепсіз қыз» деп танылған. Шашбау қыз баланың бойын тіктеп ұстауына да әсері мол болған. Суреттегі шашбау түрлері де Оңтүстік Қазақстан өңіріне тән. Шашбауға көбінесе қарала өрнек, яғни «Кавказ өрнек» деп аталатын өрнек түрін салған. Бұл өрнекті салу үшін зергерлер қызыл мысты күміс пен қорғасынға күкірт қосу арқылы дайындап, қоспаны арнайы күміс қорытатын ыдыста ерітіп, темір құтыға құяды. Суыған соң үгіндіні ұнтаққа айналдырады. Осы ұнтақты желіммен суға араластырып металл бетіне түсірілген оюлардың үстіне толтырып жаққан. Оны қызып тұрған от шоғына тосады. Қазақ қолөнер шеберлерінің көп пайдаланған сәндік өнерінің бірі осы «қарала ою» болған. Шетелдік келушілерімізге бұл әшекейдің жасалу жолы мен қатар мән-мағынасын да айтып береміз. Адамды қатты қызықтырып жатады. Алқалармен бірге бойтұмарды да айта өтейін. Бұл бұйымды қазақ әйелдерінің сәндік әшекейлерінің тамаша түрі деп атауымызға болады. «Тұмар» сөзі араб тілінен аударғанда «бүктелген үлгі, бүктелген қолжазба» деген мағынаны береді. Біздің тілімізше «дұға жазылған үшбұрышты қағаз» деп аталады. Тұмарды әдетте діни ғұламаларға жазғызып алып, былғарымен қаптап, бойға тағып жүретіндіктен бойтұмар деп аталған. Қазақ қыздары тұмарларды әшекей бұйым ретінде әрі қорғаныш қызметі бар деп тағатын болған. «Дұға жазылған қағаз су тиіп бүлінбесін, жоғалып қалмасын» деген сақтықпен күмістен қорап жасап, қорапты әртүрлі зергерлік техникалық әдістермен безендіріп отырған. Сөйтіп бұл бұйым екі түрлі қызмет атқарған. Біріншісі, тұмар ретінде болса, екіншісі, әшекей ретінде қолданылған. Қолөнер шеберлері тұмарды үшбұрыштап, төртбұрыштап немес жұмыр қылып түтікше ретінде де қиялына қарай әртүрлі пішінде жасаған. Тұмар көбінесе балалар мен әйелдерге арналады. «Балаларды көзден сақтасын» десе әйелдерге ұрпақ жалғастырушы ретінде тағатын болған. Сондықтан да қазақ ұғымында бойтұмар деген ұрпақтың көбейіп, өсуін ырымдайтын әшекей ретінде сақталған. Біздің қорымызда тұмардың бірнеше түрі бар. Соның ішінде көлемді әрі ерекше түрі — ол әдемі тастармен безендірілген, бетіне кавказ өрнегі салынған. Маржан тастармен безендіріліп, бүршіктеу әдісі пайдаланылған. Бұл «қолтық тұмар» деп аталады. Алғаш көргенімізде өте үлкен тұмарды қалай тағады деп таң қалғанбыз. Тарихын зерттей келе қолтық тұмардың қызық аңыздарын білдік. Сондай аңыздың бірі былай өрбиді: Аспаннан жерге бір жұлдыз ағып түсіп, әдемі қызға айналады екен. Оны көрген балықшы жігіт: «маған тұрмысқа шықшы» деп жалыныпты. Қыз: «Егер мен басымды жуған кезде маған қарамауға уәде етсең, келісемін» деп айтады екен. Жігіт уәдесінде тұрып, олар бақытты ғұмыр кешеді. Бір күні күйеуі әйелі басын жуып жатқанда қарап қояды. Сол кезде әйелінің жаны қолтығынан ұшып шығып, ол қайтыс болады. Осыдан кейін «әйел жаны қолтығынан ұшып кетпесін» деген сеніммен осы «қолтық тұмар» пайда болған деседі».
Тіс шұқығыш пен құлақ тазалағыштың әшекейге қатысы
Онлайын лекциясында әрбір жәдігердің мағынасы мен ол бұйымға қатысты аңызды да айтып отырған қор сақтау және есепке алу бөлімінің меңгерушісі Нұржамал Әшірбекова музей қорында сақталған денсаулыққа пайдалы ерекше гигеналық бұйымдарды да атап өтті.
«Біздің қорық-музейде ертеде адамдар пайдаланған тіс шұқығыш және құлақ тазалағыш сынды жәдігерлердің түрі де бар. Алғашында бұл заттар қарапайым етіп жасалынып, қалтаға салып жүруге арналған. Кейін келе тіс шұқығыштың әйелге және ерлерге арналған түрлері жасала бастаған. Әйелдерге арналған тіс шұқығыштарға бірдей үлгіде жасалған құлақ тазалағыштарды біріктіріп, бір жиынтық етіп кеудеге тағатындықтан кеуде әшекейлерінің қатарына жатқызған. Бұл бұйымдардың бәрі әр отбасының жағдайына және дәулетіне сай жасалатын болған. Әсіресе әйелдерге арналған тіс шұқығыштарға көз қондырылып, үзбеленіп, сіркеленіп өрнектермен безендіріліп жасалған. Ал ерлерге арналған тіс шұқығыштар көбінесе қарапайым дайындалып, қалтаға салып жүруге арналған. Мұндай тіс, құлақ тазалағыштардың күмістен жасалуы қазақ халқы күмістің өте табиғи және таза зат екенін ертеден білгенін дәлелдейді. Тек әдемі әшекей ретінде ғана емес денсаулыққа пайдалы жағын да ескеріп, қолданғанын білдіреді».
Бұйым – жүзік
Музей қорындағы зергерлік әшекей бұйымдарының ішіндегі ең көп сақталған және бірнеше түрі кездесетін қазақ әйелдерінің әшекей бұйымдарының бірі, жалпы зергерлер көп жасайтын әшекей: ол – әрине жүзіктер. Нұржамал Орынтайқызы қорда сақталған көне жүзіктерді тізіп берді.
«Жүзіктер жасалуына, бетіне қондырылған көздеріне қарай күмбезді жүзік, құстұмсық жүзік, отау жүзік, құдағи жүзік деген сияқты тағы басқа да түрлерге бөлінеді. Ертеректе хан, би, болыстардың мөр яғни қолтаңба ретінде қолданылған жүзіктері «мөрлі жүзік» деп аталады. Бұл қосымша мүсіндер жүзік сақинасының үстіңгі жағына дәнекерленген. Қазақ зергерлері жасаған бұйымдар, соның ішінде жүзіктердің пішіндері, көздері, бүтіндей бөліктері, материалдары мен өрнектерінің барлығы наным-сенімге байланысты туындаған. Біз әшекей бұйымдардағы тастар мен күмістердің күрделі мағынаға ие екенін байқаймыз. Мысалы астыңғы бетінде екі саусаққа қатар келетін, өте көлемді және аса сәнді жүзіктер Батыс Қазақстанда көптеп жаслады. Бұл құдағи жүзік деп аталады. Жүзіктің беті көлемді келеді. Оны оң қолының ортаңғы саусағына кигізгенде төрт саусақ сыртын түгел жауып тұрады. Ол жүзік асыл тастар мен түсті шынылармен міндетті түрде алтындалып әсемделеді. Құдағи жүзікті
қалыңдықтың шешесі қызына мейіріммен қарау үшін және құдандалы екі рудың бір-бірімен ынтымақта болуының белгісі ретінде сыйға тартады. Біздегі тағы бір ерекше зат, қазір қолданыстан жойылып бара жатқан жүзік: ол – құстұмсық жүзік. Бұл бақыттың, тәуелсіздіктің, еркіндіктің белгісі. Бұл жүзікті бойжеткендер ғана таққан. Осы құстұмсық жүзік құдағи жүзіктерге қарағанда жасалу жолы өте күрделі әрі өте сәнді болған. Жүзіктердің жасалу техникасындағы ерекшеліктерімен жүзіктің өзіне салынған ширатпа өрме, сіркелеу өрнектерінің барлығы қолданылған. Сіркелеу өрнегі дегеніміз – жүзік беттерінде кездесетін үшбұрыштап салынған майда бүршіктер. Зергерлер бір затты әшекейлеудің алдында ағаш көмірін майдалап ұнтақтайды. Оған күмісті ерітіп қоспа етеді де темір тақтаға төгеді. Төгілген күміс қоспасы бытыра сияқты ұсақ шарға айналып шашылады. Ол шарларды тазартып, бұйымның тиісті жеріне қойып бекітетін болған. Енді бір жүзік: ол – отау жүзік. Жүзіктің сыртқы пішінінен-ақ көрініп тұрғандай жүзік отау пішінді болып келіп, үсті майда бүршіктермен сәнделеді. Бұл қалыңдықтың саусағына тағылатын жүзік. «Ұрпағың көп болсын, бір руды ел бол» деген ниетпен тағылатын әшекей. Тек күмістен құйылып, бүршіктеу және ширатпа әдісімен жасалған жүзіктер де бізде сақталған. Бізде көзді жүзіктердің де түр-түрі бар. Бір жүзікке екі көз орнатылғандары да бар. Бетіне ұя жасалып оның ішіне қызыл түсті немес басқа бір түсті тас яғни бір түсті көз ортанылса, тек қана сәндік үшін жасалған әшекей болып саналады. Ал екі көзді болып екеуіне екі түсті тас орнатылса, ол ертедегі адамдардың наным-сенімі бойынша пәле-жаладан, көз, сөзден қорғайды деген ұғым берген. Екі көзді жүзікті адамдар сол үшін таққан. Бір жүзіктің бетіне екі түрлі көз орнатылса ол адам назарын бірден өзіне аударған. Кезіндегі қазақ халқының тіл сұқтан сақтану үшін қолданған бұйымы бізде сақтаулы. Бұл, әрине, қуаныш».
Кісе белдік – қандай белдік?
Әзірет Сұлтан тарихи-мәдени қорық музейінің қорында сан түрлі білезіктер мен белдіктер де бар болып шықты.
«Біз мақтанатын тағы бір әшекей бұйымдардың бірі – білезіктер. Білезіктердің жасалу техникасына тоқталсақ, еліміздің Оңтүстік және Шығыс аймақтарына жұмырланып және төрт қырланып соғылатын білезіктер тән. Солтүстік және Орталық аймақтарына жұқартыла әрі жіңішке білезіктер тән болған. Бұл білезіктер бізде сақтаулы. Оңтүстік өңірі, әсіресе сом яғни құйма білезіктерді көптеп қолданған. Батыс пен Шығысқа өте көлемді сырты алтынмен буланатын білезіктер тән. Музейіміздегі бұл білезіктердің салмағына әрі бағалы тастар мен алтынды көптеп қолданғандарына қарап дәулетті адамдардың жасатқанын аңғаруға болады. Дәулетті отбасынан шыққан әйелдердің әшекейлері көлемімен қатар, жасалу жолы күрделі екені және мінсіз орындалғаны байқалады. Тарихи деректерге сүйенсек, бір қыздың тағынған әшекейлерінің салмағы 3 келіге дейін жеткен екен. Білезіктердің де түрлі атаулары бар. Көзді білезік, топсалы білезік, бес білезік, ширатпа және үзбелі білезік деген сияқты түрлері бар. Осы білезіктердің ішінде Түркістан өңіріне тән бір білезікті атап өтейін.
Түркістан қаласында зергерлер өте көп болған. «Бұрама білезік» деп аталатын білезік тек қана Түркістанда жасалған. Сондай әдемі, көзтартар бұйым. Келушілеріміздің назарын аударатын ерекше үлгідегі әшекей. Бізде сақталған тағы бір білезік түрі: ол – «сағат білезік» деп аталады. Бетіне сағат суреті бедерленіп салынған. Бұл бұйым Ресейден қазақ жеріне алғаш рет қалта сағаттардың келу кезін аңғартса керек. Әшекейдің бетіне сағат өрнегі салынғаны сағаттармен байланысты болуы мүмкін.
Білезікпен қатар белбеулерді де айта өтейін. Ерте заманда да кейінгі қазақтарда да киген киімі мен таққан белдігі және әшекейлеріне қарап, адамдардың әл ауқатын ғана емес сонымен бірге қай жақтың қазағы екенін де аңғаратын болған. Соның ішінде қазақтың киім бөлшегінде маңызды орын алатын құрамдас бөлігі: ол – белдіктер. Белбеу дегеніміз бел және бау сөздерінің қосылуынан пайда болған. Белбеу деп негізі ұзын матадан жасалған белді таңып байлайтын киімнің құрамдас бөлігін атайды. Ол әртүрлі матадан немесе қайыстан, былғарыдан, күмістен жасалады. Осыған орай жібек, барқыт, жарғақ, күдері, және күміс белбеу деп атала береді. Қазақ арасында ең көп тараған белдіктер: ол – кемер, кісе және күміс белдіктер. Біздегі күміс белдіктер әйел адамдарға арналып, беттері сәнделіп, әшекейленіп, тастар орнатылып жасалған. Кемер белдік белді бір-ақ рет буып топса арқылы бекітіледі. Бізде кемер белдіктің де бірнеше түрі кездеседі. Күміс белдікті қыздар қауымы қолданса, кемер белдік ер азаматтарға арналған. Ал кісе белдікті жасы келген адамдар пайдаланған. Бізде кісе белбеудің кісесі мен пышағы сақталған. Өкінішке қарай белбеуі жоқ. Бұл кісенің кемерден айырмашылығы былғарыдан жасалатындығы және ұзындығында. Аңшылардың оқ дәрі салатын оқшантайлары, пышақтың қыны және бірнеше қалталары болады. Өзіне керек заттарды сақтай білуі үшін қариялар кісені сумка орнына пайдаланған. Қазақ кісе белдеуді ерекше қадір тұтқан. Қария адамдар жаратқаннан тілек тілейтін кезде осы белбеуді мойнына салып, қол жайып, жалбарынған екен. Белбеудің бұл түрі келушілерімізді ерекше қызықтырып жатады. Өйткені заман өзгерісіне қарай басқа белбеулер сақталғанымен осы кісе белбеу деген мүлдем жоқ. Тек музейлерден ғана тамашалай аласыз».
Айта кетелік, қазіргі коронавирус пандемиясына байланысты карантин режимі кезінде Түркістан кереметін танытуды тоқтатпаған ҚР Мәдениет және спорт министрлігі мен «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі түрлі онлайн-лекциялар өткізіп жатыр. Барлық онлайн дәрісті «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің Youtube каналынан және Facebook парақшасынан көруге болады.
Жанерке Хумар
«Оңтүстік Рабат», №19-20, 13 мамыр 2020 ж
