Орталық Азия Инновациялық университетінде ғылыми – зерттеу жұмыстары оқу орны дайындайтын білім бағдарламаларына сай атқарылуда. Негізгі басымдық техникалық және педагогикалық бағыттарда жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда университетте төмендегі бағыттарда ғылыми – зерттеу жұмыстары атқарылуда. Әрбір ғылыми жобаны орындауда белгілі дәрежеде оқу орнының беделді ғалымдары мен шет елдің тәжірибелі ғалымдары да атсалысуда. Атап айтар болсақ, «Құнды компоненттерді бағалау және оларды қайта өңдеу технологиясын таңдау мақсатында Кентау ЖЭС күл – қоқыс қалдықтарында макро – және микроқұрауыштардың болу нысандарын белгілеу» атты ғылыми жобаның орындалу барысында «Техника және ақпараттандыру» кафедрасының оқытушыларымен бірге өзбекстандық мамандар да қатысуда.
«Шөлейт жерлерде су ресурстарының тапшылығы кезінде ауыл шаруашылығында инновациялық технологияларды енгізу» атты ғылыми жобаны орындауда университет ғалымдарымен бірге М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің механика Ғылыми – зерттеу институтының қызметкерлері де өз тәжірибелерімен бөлісуде. Осы бағытта атқарылып жатқан жұмыстарға тоқтала кетейік.
Орталық Азия мен Қазақстан өңірлерін су ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесі өте күрделі жағдайда қалуда. Климаттың жаһандық өзгеруіне байланысты атмосфералық температураның жоғарылауы ашық көздерден судың булануын, өзендер мен суару арналарының таяз болуын тудырады. Аталған мәселелер өңірлердегі ирригациялық жүйелердің тозуын орта есеппен 50-60% – ға дейін қиындатады. Жаппай құрғақшылық аймақтардағы шаруашылық қожалықтарының көпшілігінің экономикалық күйреуіне әкеліп соғады.
Жоғарыда аталған проблемаларды шешу үшін қазірдің өзінде мемлекеттік органдар айтарлықтай қаражат бөліп отыр. Оларды ұтымды пайдалану міндеттерін ауылшаруашылығына озық инновациялық технологияларды енгізу жөніндегі жұмысты шоғырландырған ғылыми қауымдастықтар сәтті шешуі мүмкін.
Осы орайда Орталық Азия Инновациялық университеті М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің механика Ғылыми – зерттеу институтының қызметкерлерімен бірлесіп, жасанды су қоймаларын құру ерекшеліктерін, олардың экологияға әсерін, мелиорациялық қызметтің теріс салдарын еңсеруді және т.б. қызметтер бойынша өздерінің ғылыми – зерттеу жұмыстарын қолдануды қарастырып отыр.
Ауылшаруашылық жерлерінің әртүрлі сапасын ескере отырып, оларды үш үлкен санатқа бөлуге болады: таулы аймақтар, су тапшылығы бар жазықтар және жер асты сулары жақын орналасқан жазықтар. Осы бағытта суды үнемдеу мақсатында өзіне суды сіңіретін КАВЭЛАСТ материалын қолдану қарастырылуда.
Топырақтың құнарлылығы оның құрылымына, ылғал сыйымдылығына, сіңіру қабілетіне байланысты, бұл өз кезегінде органикалық және минералды шығу тегі бар коллоидты бөлшектердің (мөлшері 0,0001 мм және одан аз) болуына байланысты. Мұндай бөлшектер неғұрлым көп болса, топырақтың сіңіру қабілеті соғұрлым жоғары болады. Демек, су мен еріген тұздар да, ауа да өсімдік тамыр жүйесі арқылы оларды тамақ ретінде қабылдағанға дейін топырақта сақталады. Су мен ауа тапшылығы жағдайында жеткілікті қоректік заттар бар топырақтағы өсімдік сөзсіз біртіндеп өледі. Сондықтан, топырақтың түріне байланысты оның көлемінің жартысына жуығын алатын тесіктерде оның ылғал сыйымдылығымен анықталатын су мен ауаның жеткілікті мөлшерін қамтамасыз ету қажет.
Бітік егін өндіру үшін топырақта орташа мөлшердегі тесіктер (3-5 мм-ден аз) қажет. Сонан соң ылғалды топырақта су кішкене тесіктерде, ал өсімдіктер мен микроорганизмдердің тамыр жүйесінде тыныс алу үшін ауа үлкен мөлшерде сақталуы қажет. Топырақтың ылғалдылық деңгейіне өсімдік түрі, жер бедері, өңдеу жүйесі, желдің болуы, қоршаған орта температурасы және т. б. әсер етеді.
Жер бетіне түскен жауын-шашын үлкен тесіктер арқылы топыраққа сіңеді, содан кейін ұсақ тесіктер мен капиллярлар арқылы жер бөлшектерін қоршап, терең сүзіледі. Құмды топырақтарда сүзу көрсеткіші сазды топыраққа қарағанда әлдеқайда жоғары. Егер топырақ кальцийлі қосылыстарға бай болса, онда ұсақ бөлшектер, әсіресе коллоидты бөлшектер, бір-біріне жабысып, күшті кеуекті дәндер түзеді, олар сумен жуу процестеріне ұзақ уақыт қарсы тұрады. Табиғи жағдайда дәндер арасында орташа мөлшердегі тесіктер пайда болады және мұндай сазды топырақтар жақсы сүзу сипаттамаларына ие болады. Топырақтың кеуектілігі неғұрлым көп болса, оған соғұрлым көп су құйылады. Судың бұл мөлшері топырақтың ылғал сыйымдылығы критерийіне сәйкес келеді, оны судың толық қанығуынан кейін топырақта қалған ылғалдың мөлшерімен анықталатын топырақтың ылғал беру қабілеті ұғымынан ажырату керек.
Осылайша, топырақтың барлық физика-химиялық және биологиялық қасиеттері өсімдіктердің өсуі үшін маңызды, олар бір уақытта су мен ауа жеткілікті мөлшерде болатын құрылымдық топырақтарда жақсы көрсеткіштерге ие болады.
Топырақ құрылымын қалпына келтіру және сақтау агротехникалық әдістермен және топыраққа жасанды құрылым жасаушыларды енгізу арқылы жүзеге асырылады. Топырақ құрылымын жақсартудың агротехникалық әдістеріне мыналар жатады: көпжылдық шөптерді егу, топырақты піскен күйінде өңдеу, қышқыл топырақты әктеу, сортаң топырақты сылау, минералды және әсіресе органикалық тыңайтқыштарды енгізу.
Өнімділікті арттыру және шығындарды азайту үшін топырақтың физикалық қасиеттерін жақсарту, сондай-ақ суарылмайтын жерлерде өсірілетін өсімдіктердің сипаттамаларын жақсарту үшін топырақтағы су режимін мелиорантты, атап айтқанда Аларфест материалын қолдану арқылы реттеу міндеті тұр.
2019-2020 жылдары Армения жағдайында жүргізілген заттай сынақтар жақсы нәтижелер көрсетті . Тәжірибелік және бақылау учаскелеріндегі күздік бидайдың түсімділігінің артуы 78% құрады. Қазіргі уақытта тәжірибелер жалғасуда.
Қорыта айтқанда, оқу орнында заман талабына сай инновациялық технологияларды қолданып, ғылыми – зерттеу жұмыстарын атқару жолға қойылған.
Акылбаев М.И.
Орталық Азия Инновациялық университетінінің
Халықаралық қатынастар жұмыстары жөніндегі
проректоры, техника ғылымдарының кандидаты,
доцент
