Жасөспірімдер жасы – бұл осалдықтың жоғары болатын уақыты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (бұдан әрі – ДДҰ) анықтамасы бойынша, АИТВ-жұқпасын жұқтырып алу қаупіне жасөспірімдердің осалдығы – ол қауіпсіз мінез-құлық үлгісін таңдаудың жоқтығы АИТВ жұқтыру қаупіне әкеледі.
Жасөспірімдердің осалдығын арттыруға ықпал ететін жағдайлар:
• психоактивты заттарға (ары қарай – ПАЗ) тәуелділік;
• жыныстық қатынасқа тарту (жасөспірімді жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу немесе мүшеқапсыз жыныстық қатынасқа қосымша ақы төлеу);
• гендерлік теңсіздік, гендерлік таптаурындардың таралуы (мүшеқапты қолдануды талап етуге және ұсынуға қыз бала жыныстық қатынаста бастамашы бола алмайды; еркек вертикальды мінез-құлыққа қатысты таралған: «батыл болу керек және барлығын жасап көруден қорықпау керек», «еркектің жыныстық серіктері көп болуы керек» және т.б.таптаурындарға сәйкес жас жігіттердің осалдығы);
• осал жасөспірімдердің стигматизациясы және кемсітушілігі оларға медициналық және әлеуметвертикальды-психологиялық көмекті көрсетуді қиындатады және т.б.
Осалдық деңгейін төмендететін және тұрақтандыратын негізгі қорғау факторлары:
• ата-аналармен өзара сенімділік қатынас;
• қолайлы мектеп ортасы, ұстаздар жағынан жасөспірімдерге назар аудару;
• жақсы дамыған өмірлік дағдылар;
• адекватты өзін-өзі бағалау, өзіне сенімділік, эмоционалды тұрақтылық;
• жақсы дамыған өмірлік дағдылар – қарым-қатынасқа түсе білу, келісе алу, қақтығыстарды шешу, өзінің сенімдеріне тұра білу, «жоқ» деп айта білу, ересектер мен құрдастары жағынан қысымға ілікпеу;
• қоғамдық өмірге белсенді қатысу;
• сапалы медико-әлеуметвертикальды қызметтер және психологиялық көмекпен қолдаудың қолжетімділігі.
АИТВ жұқпасыдеген не?
АИТВ жұқпасы – бұл адамның иммундық тапшылығы вирусымен (АИТВ) шақырылатын ауру. Иммундық тапшылық – ағзаның әр түрлі жұқпаларға қарсы тұра алмайтын жағдайы. АИТВ адамның иммундық жүйесін зақымдайды, уақыт өте келе оны АИТВ көбеюіне қарсы тұра алмайтын мүмкіндігінен айырып қана қоймай, басқа да аурулар мен инфекцияларға (мысалы туберкулезге, зең ауруларына, тіпті ЖРВИ) қарсы тұра алмайды. Нәтижесінде иммундық жүйенің жұмысы әлсіреп, иммундық тапшылық синдромы дамиды.
ЖИТС-жұқтырылған иммун тапшылығы синдромы, бұл – АИТВ жұқпасының дамуының терминалдық сатысы. Көптеген жағдайда ол жұқтыру сәтінен бастап ұзақ уақыт өткен соң дамиды және тез арықтап кету, ұзақ дене қызуының көтерілуі (қызу және қалтыраумен ілесетін аурулық жағдай), іш өту, иммундық жүйенің терең ауырлануымен бірге жүреді, соның аясында қатерлі ісіктер және көптеген жұқпалы аурулар дамиды.
АИТВ берілуінің негізгі жолдары:
• қорғалмаған (мүшеқапсыз) жыныстық қатынас. Жыныстық қатынас кезінде шырышты мүшелерде микроскопиялық зақымданулар пайда болады, олар арқылы инфекция қанға өтеді. Жыныстық ағзалардың микрофлорасы кез келген инфекциямен күреседі және жұқтырудың алдын алады, бірақ инфекцияланған жасушалардың саны соншалықты үлкен, ол жеңе алмайды;
• қан арқылы. АИТВ-инфекциясын қан арқылы жұқтыру-ауруды алудың ең көп таралған тәсілі. Қауіпті вирусты «табуға» болады: – бір рет қолданылатын шприцтер мен инелерді ұжымдық пайдалану; – стерильді емес хирургиялық аспаптар; – косметологиялық және стоматологиялық жабдықтарды пайдаланудың гигиеналық ережелерін бұзу; – қан мен плазманы алдын ала тестілеуден өткізбей құю;
• жүктілік, босану және емшекпен емізу кезінде оң нәтижелі АИТВ анадан балаға берілуі. Жүктілік кезінде ауруды емдеу, есірткі, алкоголь және темекі пайдалану және босануға дұрыс дайындалмаған кезде АИТВ жұқтырылады.
АИТВ қалай берілмейді?
• қол алысқанда. Зақымданбаған тері вирус үшін табиғи еңсерілмейтін кедергі болып табылады. Вирустың қатпарланбаған сызаттар мен жаралар арқылы ену ықтималдығы өте аз және жұқтырмаған адамның зақымдалған теріге жұқтырылған қанның көп мөлшерін ұзақ белсенді ысқылағанда ғана пайда болуы мүмкін. Қан кетумен қатар жүретін терең жаралар кезінде тері бетінен қан ішке сіңірілмейді, ал жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына (соның ішінде АИТВ) ішке енбей жарадан бітеді;
• жөтелгенгенде, түшкіргенде. Вирустың сілекейдегі (жас, тер, несеп сияқты) концентрациясы соншалықты аз, бұл АИТВ-ның жөтел және жұқарушы АҚТҚ-оң адамнан жұқтыру мүмкін емес. Сондықтан да вирустың таратылуы және жалпы ыдысты, асханалық құралдарды, ойыншықтарды және т. б. пайдалану кезінде орын алмайды;
• бассейнге барғанда. АИТВ бар сұйықтық суға түскенде вирус өледі. Зақымданбаған тері, мысалы, унитаз орындығына жұқтырылған биологиялық сұйықтықтың тамшылары болса да, вирустың ағзаға енуіне мүмкіндік бермейді. Мұндай жағдайларда да АИТВ жұқтыруы үшін қажетті жағдайлар жоқ.;
• жәндіктердің шағуы кезінде. АИТВ адам ағзасында ғана өмір сүруі және көбеюі мүмкін, сондықтан жануарлар мен қансорғыш жәндіктер, мысалы, масалар, вирус бере алмайды;
• достық сүйіскенде. Біріншіден, поцелуй кезінде жұқтыру үшін қажетті жағдайлар жоқ (жұқтырылған биологиялық материал басқа адамның қанына тікелей түспейді, АИТВ жоғары концентрациясы бар биологиялық сұйықтық мөлшерін жұқтыру үшін жеткілікті ұзақ уақыт механикалық сіңіру жоқ). Екіншіден, сілекейде арнайы лимфоциттерді жұқтыру қабілетін төмендететін ферменттер бар;
• ыдыстар, киімдер, іш киімдер арқылы. Тіпті киімге немесе іш киімге жұқтырылған биологиялық сұйықтықтың тамшылары түссе де, вирус ауада тез өледі;
• үй жануарларымен жанасу кезінде. Ит АИТВ адамды тістеп, оның тістерінде қан жұқтырған болса да, вирус сыртқы ортада ең көп 8 минут өмір сүреді. Яғни, ит адамның қанына түсіп, осы минут ішінде ғана жұқтыруы мүмкін (бұл екіталай);
• тағам өнімдері арқылы. Ашық ауадағы инфекцияның осалдығы арқасында, ретровирустың өмір сүру ұзақтығы 12 секундтан 3 минутқа дейін және нақты жұғу үшін көптеген биологиялық жұғу сұйықтығы қажет (қан, мысалы).
• Салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының үйлестіруші дәрігері А. Джорабаев
