Мазхабпен жүру дегеніміз ғалымның жеке ойына жүгіну емес. Мұндай ой қате түсінік. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) заманынан бастап, осы күнге дейінгі мұсылмандардың ұстанып келе жақтан шариғаты, бір шариғат – Аллаһтікі, ғалымның ойы емес. Алайда, адамзат барлығы бірдей жеке дара дін мәселесін біле бермейді. Аллаһ расулінің (с.ғ.с.): «Ғұламалар пайғамбарлардың мирасқоры» деген сөзі де осыны білдіреді.
Ғалымдар қалың халықтың өз сөздеріне бағындырмайды. Олар пайғамбардан қалған дінді дұрыс үйретушілер. Сондықтан қарапайым мұсылман ғалымның етегінен, ал ғалым мужтахидтің соңынан ілесуі қажет. Осылайша Құдіретті Аллаһтың бірегей, дара жолында ешбір соқпаққа сүрінбей жүре алады.
Қандай ғылым болмасын, оның тарихы, сүйенетін негізі және уақыттық тәжірибесі болады. Ғылымның тереңге кететін тарихы мен тәжірибесі оның кемелденуіне үлкен септігін тигізеді. Ал, фиқһ яғни шариғат ғылымының тарихы пайғамбарымыздан бастау алып, соның негізінде көптеген фиқһ мектептері құрылды. Алайда, олардың арасында ең жүйеленгені, шариғаттың барлық саласын қамтығаны және көпшілік ғалымдардың қолдауын тапқаны осы күнге дейін жетті. Ең танымал төрт мазхабтың негізін салушы ғалымдар жан-жақты болды. Білімді, тақуа, ғибадатшыл, көркем мінезді және олар жеке өздері әрекет еткен жоқ. Фиқһ мектебі негізін қалауда олардың ғалым-шәкірттері бірге атсалысты. Қазіргі заман тілімен айтқанда ғылыми-зерттеу институтты құрды.
Қай ғылым өкілдерінің тарихи тәжірибеден бас тартқанын көрдіңіз. Дәрігерлердің, инженерлердің, мұғалімдердің. Қайта жаңадан өз бетінше кеткенін көрдіңіз. Заңгерлер де көне рим және грек заңдарын үйренумен, әскерилер де байырғы замандары қолбасшылардың соғыс тәсілдерін үйренеді, инженерлер де сонау заманғы заңдылықтармен санасады.
Неліктен ханафи мазхабының дәлелі әлсіз деген сұрақтарды «сәләфиміз» деп өздерін атап жүргендермен ара қатынасы бар азаматтар айтады. Немесе қайсысы дұрыс «сахих хадиспа» әлде «мазхабпа» деп қатты ойланып жүрген жандардың сөзі.
Мазхаб туралы, мазхабпен жүру туралы осы күні көптеген сөздер, мақалалар жарияланып жүр. Ол жайлы сөз қозғаған артық болар. Дегенмен мазхаб туралы бірер ауыз сөз айтар болсақ.
Бүгінде кейбір фанаттар арасында кеңінен тараған «мазхабты ұстанбаймыз» деген түсінік бар. «Мазхаб дегеніміз ол – мектеп, жол. Ислам тарихында, пайғамбарымыздың заманында, Оның көзін көріп, иман келтірген мыңдаған сахаба болды. Кейінгі ғасырларда сол мыңдаған сахабаның жолын ұстанған ғалымдар пайда болды. Олар «сәләф ас-салих» деген атауға ие. Яғни алдыңғы өткендер. Олардың қатарына сахабалар, табиғиндер және табағатабиғиндер жатады.
Заман өте, өзгере келе жаңа буын пайда болды. Солардың бірі Ахмад ибн Ханбал, Имам Шафиғи, Имам Малики және Абу Ханифа деуге болады. Осы ғалымдардың пәтуаларымен 4 мазхаб жасалып шығарылды.
«Мазхабты ұстанбаймыз!», «Құранмен, суннамен ғана жүреміз» дейді біреулер. Оларға жауап ретінде: физиканы формуласы болмаса, математиканы көбейту кестесі болмаса, сол секілді химия-ны Менделеевтің кестесі болмаса түсінер ме едіңіз? Әрине, жоқ.
Исламды да ғалымдарсыз, мазхабсыз білу, түсіну мүмкін емес. Мысал ретінде ұшақта немесе поезда жолға шықтыңыз. Намазды қалай оқимыз? Қандай сахих хадисті қолданамыз. Пайғамбарымыздың с.а.с. заманында ұшақ, поездың болмағаны белгілі ғой. Дегенмен мұсылманбыз, енді парыздарымызды қалай орындаймыз. Мінеки тығырыққа тірейтін сұрақ осы шығар.
Бұл уақытта сіз қалаңыз, қаламаңыз ғалымдардың пәтуасына тоқталасыз. Абу Ханафи заманында да осы секілді шешімін таппаған проблемалар өте көп болған. Абу Ханифа мазхаб құру үшін пәтуалар шығарған жоқ. Пәтуалар жинала келе бір мектеп, жол, ақыр соңы мазхабқа ұласты.
Ендігі кезекте сәләфилер мойындағысы келмейтін бірнеше мәселелерге тоқталсақ.
Атап айтқанда:
Дәрет алғанда мойынға мәсіх тарту, намазда аяқтың арақашықтығы қанша болу керек, такбир тахримаға байланысты, қолды қалай байлау, сәждеге қалай бару, қағдада отырғанда саусақты қимылдату, намаз біткен соң тасбих тарту мен амандасу секілді амалдар.
Намаз біткен соң тасбих тарту
Енді намазды біткен соң тасбих тарту мен Құран оқуға қатысты айтар болсақ:
Жалпы парыз намаздардан кейін зікір айтып, дұға жасау – сүннет. Алла елшісінің с.а.с. бұған қатысты сахих хадистері жеткілікті. Мысалы, Әбу Һурайрадан р.а. жеткен Муслимдегі риуаятта Алла елшісі былай дейді: «Кімде-кім әрбір намаздан кейін 33 рет «сұбханаллаһ», 33 рет «Алхамдулиллаһ», 33 рет «Аллаһу әкбар» десе, бәрін қосқанда тоқсан тоғыз болады, ал жүзіншісінде «Лә иләәһа иллаллаһу уахдаһу лә шариика ләһ, ләһул-мулку уә ләһул-хамду уа һуа алаа кулли шаийн қадиир» деп айтса, теңіз толқынының көбігіндей күнәсі болса да кешіріледі.»Басқа бір риуаятта:«Кімде-кім парыз намаздарының артынан аятул-курсиді оқитын болса, келесі намазға дейін Алланың қорғауында болады»-делінген.Сондай-ақ, басқа бір хадисте Ъуқба ибн Амр былай дейді:«Алла елші әбір намаздан кейін «фалақ» пен «нас» сүрелерін оқуымды бұйырды.»
Жоғарыдағы риуаяттардан байқағанымыздай намаздан кейін зікір тартып, дұға тілеу Алла елшісінің с.а.с. маңызды сүннеті. Ал оның дәл намаздың парызынан кейін немесе соңғы сүннеттен соң жасалатындығына байланысты мазхаб ғұламалары арасында екі түрлі көзқарас бар. Алла елшісінің с.а.с. зікір мен дұға жасауды білдірген кейбір хадистеріндегі «парыз намаздан кейін» деген сөзді негізге алған ханафиден өзге мазхабтарда зікір мен дұға парыз намаздан кейін дереу жасалады.
«Сонымен қатар ханафи ғалымдары ізгі амалдардың артынан жасалатын дұға-тілектерің қабыл болуға жақынырақтығын ескере отырып, парыз намазды соңғы сүннетімен бірге орындағаннан кейін барып қана дұға-тілектің жасалғанын құп көрген. Себебі парыз бен соңғы сүннет қоса атқарылғанда олардың ізгі амалдығы арта түседі.
Байқағанымыздай зікір мен дұғаны намаздың соңғы сүннетінен кейін жасаудың ханафи мазхабында қуатты дәлелі бар. Сондықтан оған бидғат деп немесе сүннетте дәлелі жоқ деп асығыс «фәтуа» беру әсте дұрыс емес. Төрт мазхабтың бірін ұстанатындар әдетте бір-біріне әрдайым құрметпен қараған. Әр мазхабтың өзіндік шариғи көзқарасы мен дәлелі болғандықтан бір-біріне түсінікпен қараған.
Алайда бүгінгі таңда «мазхаб ұстанбаймын» деп, өздерін салафи атап жүрген мазхабсыздар осындай ұсақ мәселелерді қайта-қайта қазбалап, жамағат арасына іріткі салып жүр. Олар өздерінің аннан-мұннан шала оқыған немесе жарым естіген жарты ойын түгелдей ислам деп пайымдайды. Өздері ұнатқан діни көзқарасты басқаша түсінуге болмайтын Құранның анық аяты немесе Алла елшісінің нақты сүннеті деп біледі. Міне, сондықтан олар өздерінен өзгеше ойлайтындардың бәрін бидғатшы деп шала бүлінеді. Шын мәнінде олар діннің тармақ мәселелерінде түрлі көзқарастың болатындығын қабылдамау арқылы өздерінің нағыз бидғатшыға айналғандарын біле бермейді.
Бүгінде мешіттерімізде имамның жетекшілігінде намаз соңында тәспі тартылып, жамағатпен бірге дұға жасалады. Мұндағы мақсат намаздан кейінгі зікір-дұғаларды әлі дұрыс біле бермейтін кейбір жандарға оларды үйрету. Сондай-ақ көп адамдар Алла елшісінің намаз соңындағы зікір, дұғаларға қатысты маңызды сүннетін орындауға аса мән бермей, көбіне тәрк қылып жатады. Сондықтан имам дауыстап тәспі тартуды бастап бергенде жамағат та өздері әрі қарай ілесіп тартып, маңызды сүннетті орындап жүр.
Кейбір кісілер жамағатпен зікір тартып, дұға жасауды «бидғат» деп ойлауы мүмкін. Алайда дінімізде бұған ешқандай тыйым жоқ. Себебі белгілі бір істі бидғатқа шығару үшін жасалатын ол істің дінде ешбір негізі болмауы шарт. Ал намаздан кейін зікір айтудың және жамағатпен дұға жасаудың шариғатта қуатты негізі бар. Яғни, жалпы алғанда намаздан кейін зікір тарту шариғатта бар. Белгілі бір істі жамағатпен істеудің сауаптылығының да дінімізде орны ерекше. Ендеше жамағатпен тәспі тартып, дұға жасау «дұға жасаңдар», «зікір айтыңдар» деп көпше түрде келген көптеген аят-хадистердің аясына кіргендіктен, шариғатқа қайшы емес. Тіпті бұл жерде жамағатпен тәспі тартылмайды, тек имамның бастап беруімен әркім өзі тартады.
Намаз соңында амандасу
Намазды бітірген соң намазхандар амандасып жатады. Ал сәләфилер осы іскеде қарсылық білідіріп жатады. Осы мәселеге қатысты айтар болсақ:
Намаздан кейін амандасуға шариғатымызда кесімді түрде тыйым салынбаған. Керісінше ол мұбах яки ұнамды амалдарға жатады. Жалпы мұсылмандардың амандасуы Аллаһ тағаланың ризашылығына, кешіріміне апаратын амалдардың бірі екені сөзсіз. Оған дәлел, пайғамбарымыз с.а.с.:«Егер екі мұсылман кездесіп, қол алысып амандасса, Аллаһқа мақтау айтып, кешірім тілесе, Аллаһ ол екеуіне кешірім етеді»,-деп айтқан. Ал басқа бір хадисте Аллаһ елшісі с.а.с.:«Қандай да бір екі мұсылман бір-бірімен жолығып, қол алысып амандасса, Аллаһ ол екеуінің (күнәсін) айырылыспастан бұрын кешіреді»,-деп мұсылмандардың өз-ара қол алысып амандасуының өзі Аллаһтың кешіріміне апаратынын айтқан.
Атақты ғалым имам ән-Науауи өзінің «әл-Мәжмуғ» атты фиқһ ғылымы бойынша ауқымды еңбегінде: «Намаздан бұрын амандасқан адамның, намаздан соң амандасуы – мұбах, ал одан бұрын қол алысып амандас-паса, соңында амандасу – сүннетке жатады»,-деген.
Олай болса Пайғамбарымыз-дың:«Егер екі мұсылман кездесіп, қол алысып амандасса…» деген хадисін негізге ала отырып, намаздан кейін де амандасуды сүннет амалға жатқызған ғалымдар намаздың соңында немесе шариғатта нақты көрсетіліп айтылмаған жерде қол алысып амандасу – ұнамсыз яки бидғат амал деп үзілді-кесілді айтудың жансақ пікір екенін көрсетеді.
Ендеше, мешіт жамағатының арасында бүлік тудырып, іріткі шығармаған жөн. Өйткені мұсылмандардың бір-бірімен қол алысып амандасуы өз-ара бауырмашылықтарын арттырады. Намаздан кейінгі жасалған осы бір әрекет мұсылмандардың арасындағы қарым-қатынасты нығайта түссе, нұр үстіне нұр емес пе?! Дұрысын Аллаһ біледі.
Жоғарыда келтірілген мәселелерге қатысты жауаптарды бізде сахихтермен бердік. Осыдан кейін ханафи мазхабы сахих хадис-тен жұрдай деген сөзді айтудың өзі ұят шығар деп ойлаймын.
Бізге ең керегі, әрі ең басты мәселе болып саналатын ауызбіршілік. Ауызбіршілігі болмаған елдің берекесі болмайды. Өсіп өркендемейді. Мазхабты мойындамау бөлінуге алып барады. Ал бөлінгенді бөрі жейтіндігі айтпаса да белгілі болар.
Сөз соңында мына бір әңгімені айтқым келіп отыр. Бірде шайтан бір мұсылманды көріп, жылап отырғанын байқайды. Қараса намазым қабыл болдыма екен, қателігім, күнәларым көп деп жылап отыр екен. Осыдан соң шайтан, ол намазға тұрғанда сенің намазың ең жақсы орындалғаны, жаныңдағылардың намазы дұрыс емес деп азғырады. Осылайша, әлгі намазхан намаз оқып болған соң, менің намазым дұрыс оның намазы бұрыс деген пікірде болады. Бұны көрген шайтан қуанбағанда не істесін. Себебі, әлгі намазханда такаппарлық, намазым дұрыс, міндетті түрде қабыл болады деген пікір қалыптасты.
Дегенмен оның намазы керісінше тәкаппарлығының арқасында қабыл болмауы да мүмкін еді. Себебі, тәкаппарлық арқылы Ібіліс Шайтан аталған болатын.
Қазіргі күнгі сәләфилердің ойы да осы іспеттес. Себебі, олар ханафи мазхабы тек бидғат, ал біздікі тек сахих хадиске негізделген деген пікірде жүр.
Мақаламызда «сәләф» деген сөзге көп тоқталдық. Оның түсіндірмесі немесе олар өздерін не себепті сәләфи деп атайтындығы жайлы айтар болсақ. Сәләфилер көбіне Усайминнің, Ибн Баздың, Албанидің, Мадхалидің т.б. араб елдеріне әйгілі болған ғалымдардың пәтуаларын қолданады. Осы кісілердің пәтуаларын қолдана отырып мазхаб керек емес деп айтады. Бірақ Усаймин өз уағыздарында «Әнә ханбали» яғни мен ханбалимін, ханбали мазхабын ұстанамын деген сөздері бар. Және бұл кісі сәләфилік деген топқа, олай атануға қарсы болған. Бұл жөнінде Усаймин Имам Науауидің қырық хадисіне жасаған түсіндірмесінде айтып кеткен. Сәләфилікті ең бірінші Насируддин Албани шығарған болатын. Сол кісінің бөлінуімен қазіргі күні сәләфилік ағым пайда болды. Оларды сәләфилер дегеннен гөрі албанишілер деген дұрыс болар. Себебі олар Албанидің пәтуасымен жүрушілер.
Осы топтың ішінде Сауд Арабия азаматы Рабиғ әл-Мадхалидің соңынан ерушілер де бар. Оларда өздерін сәләфиміз дегені болмаса Мадхалидің пәтуаларымен жүрушілер. Оларды басқа топтар мадхалидтер деп атайды. Жалпы бұлар өз іштерінде көптеген топтарға бөлінеді.
Қорыта келе айтарымыз бөлінбе, бір арқаннан ұстан. Мазхабсыздық масқаралыққа жол бастайды. Осы себепті ондай білімсіздіктен айтылған сөздерден аулақ болуға шақырамыз.
Ұлықбек Алиакбарұлы,
дінтанушы
«Оңтүстік Рабат», №21, 27.05.2015
