Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы премьер-министрі Сергей Александрович Терещенконың бақилық болғанына да бір жылдың жүзі болды. Біз Сергей Александровичпен бірге өстік, сонымен қатар біз бір жылда дүниеге келгенбіз әрі біз аудандық партия комитетінде бірге жұмыс істедік. Содан кейін, Шымкент облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Асанбай Асқарұлы Асқаров оны Бөген ауданының екінші, одан соң Леңгір аудандық партия комитетінің бірінші хатшылығына ұсынды.
Содан кейін ол партияның орталық комитетіне барып, облыстық атқару комитетінің төрағасы, Шымкент облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы, Қазақ КСРО Президентінің орынбасары болып жұмыс істеді.
Билік – бұл қиын сынақ. Бәз біреулердің айтуынша, оның бас айналдырарлықтай қуаты бар. Құдай адамға мансап бергенде, санасын алады, мансабын алғанда санасын кайтарады. Жаңа қызметке тағайындалған адаммен қайтадан танысуыңызға тура келеді. Бірақ бұл тәмсіл Сергей Александровичке қатысты емес. Билік оны бұза алған жоқ. Ол қандай лауазымдарда жұмыс істесе де, ол бәрімен тең, қолжетімді және қарапайым болып қала берді. Ол әрдайым қалжыңдап, маған «Бұрын сен менің бастығым едің, ал қазір мен сенің бастығыңмын», – дейтін.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, ең қиын және ауыр кезеңдерде Сергей Александрович Премьер-Министр болып жұмыс істеді және әрқашан Н.Ә. Назарбаевтың жанында болды. Сол бір қиын кезеңдерде олар күні, түні бел жазбай жұмыс атқарды. Бұл Қазақстанның тәуелсіз ел болып қала ала ма, әлде жоқ па деген күдігі басым кезең еді. Ресейдегі саясаткерлердің бірі Қазақстан туралы: «Олар алысқа ұзай алмайды. Әлі ақ тізерлеп келетін болады» деген-тін. Тізерлеп бармадық, Тұңғыш Президент пен оның серіктестерінің көреген саясатының арқасында алға басып оздық. Сыртқы саясаттың сыртқы саяси мәселелерін шешуде, сол кездегі Сыртқы істер министрі Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев та үлкен үлес қосты.
Қазақстан мемлекеттің ұлттық мүдделерін ескере отырып, сындарлы және теңгерімді сыртқы саясатты жүргізді. Үкіметке кез-келген уақытта, елдегі қиын жағдайдан шығу үшін көптеген мәселелерді шешуі керек еді. Еліміздің көптеген аймақтарында электр, жылумен жабдықтау, табиғи газ болған жоқ. Айлар бойы жалақы және зейнетақы төленбеген. Н.Ә.Назарбаев Сергей Александровичты еңбекқорлығы, іскерлігі, кәсібилігі және қарапайымдылығы үшін құрмет тұтты.
Ол кезде, КСРО Мемлекеттік банкі Басқармасы басшысының содан кейін тек Ресейдің Орталық банкінің төрағасы В.Герашченкодан ғана зейнетақылар алынатын оған қол жеткізу тек С.Терещенконың ғана қолынан келетін. Оның әрқашан үлкен жоспарлары болатын және ол нақты нәтижелерге қол жеткізді. Ол мәңгілік қозғалтқыш сияқты-тын үнемі тың идеялар ұсынатын.
Сергей Александрович ең алғашқылардың бірі болып «Еңбек Ері» алтын жұлдызын алды. Ол жаңашыл болды. Күнгейдегі мақта алқаптарында пайда болған Джон Дир мақта жинайтын комбайны – соның еңбегі. Оның бастамасымен мақта алқаптарында тамшылатып суару технологиясы Оңтүстік Қазақстан облысында алғаш рет ендірілді. Тамшылатып суару технологиясы суармалы суды ұтымды пайдалануға және мақтадан мол өнім алуға мүмкіндік берді. Өкінішке қарай, 1990-шы жылдары Өзбекстаннан электр энергиясын жеткізуде үзілістер басталды. Облыс әкімдігі сатып алынған электр энергиясын тек әлеуметтік нысандар бойынша таратуға мәжбүр болды. Содан кейін тамшылатып суару технологиясын тоқтата тұруға тура келді.
Бүгінгі таңда бұл технология әсіресе Маңғыстау облысында өзекті, ал жақын уақытта біз суармалы су тапшылығын ескере отырып, оны бүкіл ел бойынша енгізуіміз керек. Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы Маңғыстау облысында Асар жобасын әзірлеуде. Тамшылатып суару технологиясын қолдана отырып, ауылшаруашылық өнімдерін өсіру үшін 1-2 гектар жер учаскелеріне тиімді бөлінеді. Бұл жаңа жұмыс орындарын құруға және аймақты өз өндірісінің табиғи, сапалы және арзан тамақпен қамтамасыз етуде үлкен көмек болар еді.
Сергей Александрович бизнеске қадам баса отырып, ауыл шаруашылығы саласында қарқынды жұмысын жалғастырды және арзан жеміс, көкөністермен, емдік бал, пісте, грек жаңғақтары, түрлі күркетауық өнімдерімен қамтамасыз етті.
Ол өте мейірімді жан-тын, өмірді жақсы көретін, шын жүректен қамқор болды, кез-келген уақытта көмектесуге дайын тұратын. Егер оның достары, туыстарының немесе таныстарының біреуі ауырып қалса, ол аяғынан тұрып кеткенге дейін оған қамқорлық жасады. Қанша жігіттер оған қарыздар, Израильге апарып, емдетіп, өмірлерін сақтап қалды. Ол мұның бәрін шын жүректен жасады. Ол біздің доктор Айболитіміз еді. Бірақ өзіне келгенде денсаулығына жақсы қарамады. Өкінішке қарай, өткен жылы ол қайтыс болды. Дәрігер-достары оған Израильде емделуге кеңес берді, ұшақ те дайын еді, бірақ ол: «масқара болмаңдаршы, қарапайым суықты емдей алмайсыңдар ма?» деді. Бірақ ол дәл сол кездегі жағдайды бағамдамады.
Біз оны туған ауылына жерледік. Жерлеу рәсімінде оның серіктестері, сол кездегі Үкімет мүшелері болды. К. Сұлтанов, С.Кулагин, Б. Әйтімова. Достары В. Денисов, М. Оразалиев. Жерлеудің қарапайымдылығын көріп, Б.Әйтімова: «Егер Сергей Александровичті соңғы сапарға осылай шығарып салып жатса, онда олар бізді мүлдем естеріне де алмайтын шығар» деді.
Әдеттегідей, Владимир Сергеевич Школьник нысанаға дөп тигізді: «Отаның сені ұмытпайды», кішкене үзілістен соң «Бірақ олар естеріне де алмайды»…
Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Республика күніне арналған салтанатты жиында Қазақстан Тәуелсіздігінің жарқын болашағы үшін тер төккен қайраткерлердің есімдерін атады және олардың еңбектерін шынайы ерлік деп атады. Ол сондай-ақ, олардың Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдағанын және Қазақстан мен қазақ халқының мүдделері үшін қызмет еткендерін айтты сол кезде. Жеке тұлғалардың арасында Сергей Александрович Терещенконың есімін атады. Мұндай лайықты тұлғаны, «Еңбек Ерін», еліміздің бірінші премьер-министрінің жерлеу рәсімін аса құрметпен жасау қажет еді. Ресей премьер-министрі В.Черномырдинді мемлекет қайраткерлеріне көрсетілетін құрметпен шығарып салды. Бұл өлгендер үшін емес, тірілер үшін қажет. Біз осы дүниеге келеміз, кетеміз. Қалатыны тек атымыз ғана.
Кеңес заманында біз «өлгендердің жаманы жоқ, тірілердің өсектен аманы жоқ» дейтінбіз. Бүгінде біз тіпті қайтыс болғандарды да құрметтеуден қалып барамыз. Осындайларды көре отырып кейбіреулердің көзі тірі кезінде өзіне арнап бейіт пен пантеон тұрғызып жатқанына таң қалмаймын. Бірақ Сергей Александрович әлі де өз халқына көп пайдасын тигізуі мүмкін еді. Ол жақсылықтың, парасаттылықтың дәнін сеуіп кетті. Менің ойымша, бұл керемет адамды еске алып тұру үшін өзі кезінде мекен еткен, жұмыс істеген Алматы және Шымкент қалаларында көшелерді соның атымен атаған жөн болар еді.
Сергей Александрович әкесіне тартқан-тын. Әкесі – Александр Иванович Терещенко де дәл сондай мазасыз болатын. Көптеген жылдар бойы ол Түлкібас ауданындағы Жеңіс колхозын басқарды. Табиғатынан қатал-тын, егер ол бірдеңе жоспарласа, соңына жеткізбей тынбайтын. Ол екі рет Социалистік Еңбек Ері сынды жоғары дәрежеге ұсылған болатын. Бірақ көрқаулардың «арқасында» жұлдыздардың орнына екі рет Ленин орденін алды. Александр Ивановичті Димаш Ахмедұлы Қонаевтың өзі жақсы білген. Александр Иванович әкесінен қалған ескі үйде тұратын, ол үйдің өзіне бір ғасырдан астам уақыт болған. Өте қарапайым өмір сүрді, ауласында өте таза суы бар құдық болатын. Александр Ивановичті зейнеткерлік демалысқа шығарып салғанда ұжымдық жиналыста оған жаңа үй салып беруді ұйғарады. Алайда ол мұндай үлкен сыйлықты алудан бас тартқан. И. Терещенко ешқашанда аудан мен аймақтың басшылығының жосықсыз бұйрықтарын орындамады. Ол өз дегенінде соңына дейін тұрды. Көбіне сол үшін басшылардан сөгіс алды.
Және басқа көрнекті тұлға туралы
2023 жылдың қараша айында Аман Төлеев қайтыс болды (Төлеев Амангелді Молдағайұлы). Қазақ халқының ұлы тұлғасы. Кемерово облысын 20 жылдан астам уақыт басқарды. Экс-губернатормен қоштасу Кузбас музыкалық театрында өтті. Ол Кемерово орталық зиратында жерленді. Рәсім кезінде құрметті қарауыл болды. Марқұмның құрметіне қоштасу отшашуы жасалды.
Аман Төлеев соңғы сұхбатының бірінде өзінің Адай руынан екендігін және немерелерінің өздерінің тектері туралы білетіндігін айтқан болатын. Ол аяққа нық тұруды, балдақтарды лақтырып, немерелерімен Бекет атаның басына зиярат жасауды армандайтынын айтқан. Осы шараны Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы ұйымдастырмақ болды. Алайда тағдыр жазбаған екен. Қазақстанның ресми делегациясын Аман Төлеевті жерлеу рәсіміне жіберген дұрыс болар еді деп ойлаймын. Олар уақытында жете алмады. Бірақ адамдар өз бастамасы бойынша еске алу асын өткізіп, қайтыс болған жерде Құран оқыды. Даналар егер адамдардың сіздің артыңыздан ергенін қаласаңыз, онда сол адамдардың соңынан жүріңіз деген. Біздің халық дана ғой.
Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясындағы Төтенше және Өкілетті елшісі болып қызмет атқарғанымда мен Аман Төлеев туралы жоғары деңгейдегі шенеуніктерден бірнеше рет естідім. Олардың барлығы ол туралы таңданып, Аман Төллев сынды қазақ ұлтын орыс тілділердің жоғары бағалағанын айтты. Ол Ресей Федерациясының Президенті қызметіне лайықты жалғыз қазақ болған және мемлекет басшысы Б.Н. Ельциннің сынына батыл жауап қатқан адам. Ол нағыз қазақ батыры болды. Ресейде тұратын отандастарымыз олармен мақтанады.
Маңғыстау облысында «Халық» қайырымдылық қоры әр түрлі жобаларға 3,5 миллиардтан астам теңге жұмсады. «Халық» қоры Жаңаөзен қаласындағы дене шынықтыру кешенінің құрылысын жүргізуде. Бәлкім осы спорт кешеніне Аман Төлеевтің атын беруі мүмкін. Бұл қандастардың тарихи отанына оралған жергілікті жастарды, ұрпақтарды біріктірер еді.
Омар Хайамның сөзі бар: «Біз жаратылыстың мақсатымыз, оның керемет мағынасы, Құдайдың көзқарасы және көруші көздің мәні, әлемнің шеңбері-сақина қымбат, ал біз сол сақинада-түзетілген Гауһармыз».
Сергей Терещенко мен Аман Төлеев барлық қырынан жарқыраған гауһар тастар. Жастар оларды білуі керек, олардан үйреніп, олар сияқты болуға ұмтылуы керек.
Зауытбек Тұрысбеков
