«Баспаналы болғым келеді» Екі адамның басы қосыла кетсе, айтатыны осы. Бұл түсінікті де. Пәтер алып, үй иесі атануға көптің қолы жете бермейді. Ал Шымкент мегополиске айналғалы «қаладағы жер мен үйдің бағасы шарықтап, кете ме екен» деген уайым да қоюланып барады. Сонымен Шымкенттің республикалық маңызы бар қала мәртебесін алуы шаһардағы баспана бағасына қалай әсер етті? Анда тартса мұнда жетпейтін қол қысқа заманда баспаналы болудың жайы қандай? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік.
МЕМЛЕКЕТТІК БАСПАНАДАН ДӘМЕЛІ
Баспаналы болу үшін жергілікті атқарушы органдарында пәтер кезегіне тұратындар мен соған қам жасайтындар бар. Алайда мемлекеттік баспана кезегіне кез келген азаматтың тұра алмайтынын бірі білсе, ендібірі хабарсыз.
Мемлекеттік баспананы төмендегі санатқа жататын азаматтар ғана ала алады:
ҰОС ардагерлері және оларға теңестірілгендер;
Жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар;
Әлеуметтік әлсіз топқа жататын отбасылар;
Мемлекеттік қызметкерлер;
Жалғыз үйі апатты деп танылғандар;
Ескерер жайт – жоғарыда аталған санат бойынша берілетін мемлекеттік баспаналар арендалы негізде үйлестіріледі. Демек, «үй мемлекеттің меншігінде болады» деген сөз. Өз атыңызға рәсімдей алмайсыз. Бұл «20-30 жылдан кейін мемлекет үйді сізден не бала-шағаңыздан тартып алады» деген сөз емес. Ай сайын 7-9 мың теңге (бөлме санына қарай) көлемінде жалға алып тұру ақысын үзбей төлесеңіз болғаны, тұра бересіз.
Әбілсейіт Рабаев, қалалық құрылыс бөлімінің басшысы:
– Шымкентте көп қабатты 60 тұрғын үй салынуда. Жалпы ауданы 208 202,9 шаршы метрді құрайтын құрылыс алаңында 3 556 пәтер орналасады. Биыл осы тұрғын үйдің 21-інің құрылысы аяқталып, 1154 пәтері пайдалануға берілмек. Оның 9-ы кредиттік, 12-сі арендалық (коммуналдық) бағытта беріледі. Ал 2019 жылға 70 пәтер өтпелі болып қалып отыр.
Байқағанымыздай пайдалануға беріліп жатқан мемлекеттік пәтерлердің саны тым аз. Сондықтан жергілікті атқарушы орган қызметкерлері жұртшылықты пәтерді сатып алу құқығын беретін, мемлекет ұсынып отырған басқа да бағдарламаларға қатысуға шақырады.
Атап айтсақ, «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ, «Байтерек Девелопмент» АҚ, «ИҰ «Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ арқылы баспаналы болуға болады. Алайда, бұл компаниялардың талаптары көптеген отбасына сай келмейді. Себебі айтпаса да түсінікті. Біріншіден, келісімшарт бойынша үйдің жалпы соммасының белгілі бір пайызын (әр бағдарламада әр түрлі) алдын ала төлеу керек. Көптеген отбасы осы жағынан қиналады. Екіншіден, көбісінің несие тарихы бұзылған болып шығады. Сондықтан да банк несие беруден бас тартып жатады. Бірінші және екінші жағдайлардан сүрінбей өткенімен пәтердің ай сайынғы төлемақысын төлеп тұру екінің бірінің қолынан келмейді. Орта есеппен, (пәтердің сомасына байланысты) 120 немесе 240 ай бойы (бағдарламаға байланысты) 80000-120000 теңгеден несие төлеп отыруыңыз қажет. Ал мұндай соманы үзбей төлеу көптің қолынан келе қоймайтыны анық. Сондықтан да баспана кезегінде тұрғандар «әйтеуір бір күні кезегім келіп, баспаналы болармын» деген үмітін үзгісі келмейді.
Ал кезекке іліне алмағандар «мемлекеттен тиесілі 10 сотық жер теліміне қол жеткізсем, үйді өзім салып аламын» деген оймен жер кезегіне тіркеледі. Алайда, соңғы жылдағы мәліметке көз салсақ, жер кезегі мүлдем жылжымаған. Айта кеткен жөн, миллион тұрғыны бар шаһарда баспана кезегінде 39 мыңнан астам, жер кезегінде 90 мыңға жуық адам тұр. Қала билігі болса, 2020 жылға дейін баспана кезегінде тұрғандардың барлығын дерлік үймен қамтамасыз ететінін айтады. Жер кезегінде тұрғандардың да мәселесі жақын күндері шешіледі дейді.
АҚША ЖИНАУ КЕРЕК
Ешбір санатқа жатпайтындар не істемек? Кезегін күтіп шаршағандар ше? Шымкент қалалық тұрығын үй секторы мамандары жоғарыдағы категорияға жатпайтын отбасылар мен жергілікті атқарушы органдарында жер, баспана кезегінде тұрғандар үшін үйлі болудың ең тиімді жолы «Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінде» депозит ашу екенін алға тартады.
Ақылбек Қоспанов, «Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ облыстық филиалы директорының орынбасары:
– 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап жергілікті атқарушы органдарында кезекте тұрғандардың тізімі біздің банктің базасына енді. Біз енді сол азаматтармен жұмыс істеудеміз. Банктен депозит ашып, мемлекеттік бағдарлама негізінде салынған баспананың жалпы соммасының 30 пайызын жинауға шақырып жатырмыз. Егер отбасы 3 жылда қажетті қаржыны жинаса, қалған соманы банк арқылы несиеге рәсімдеп, төлеп отырады. Бұл кезекке іліне алмағандарға да қатысты. Яғни ешқандай санатқа жатпайтын, жергілікті атқарушы органдарында кезекте тұрмағандар да біздің банктен депозит аша отырып үйлі бола алады.
Жергілікті атқарушы органдарында есепте тұрғандар үшін, мемлекеттік бағдарлама арқылы пайдалануға берілетін баспананың төлеу ақысын есептеп көрелік:
1 бөлмелі үй:
37,2 ш/м 1 ш/м – 140000 теңге Жалпы сомасы: 5208000 теңге, 30% – 1 562 400 теңге2 бөлмелі үй:
58,81 ш/м 1 ш/м – 140000 теңге жалпы сомасы: 8233400 теңге, 30% – 2470020 теңге3 бөлмелі үй:
73,66 ш/м 1 ш/м – 140000 теңге жалпы сомасы: 10312400 теңге, 30% – 3093720 теңге
Егер де баспананың 30 пайызы жиналса, қалған қаржыны 6 жылдан 25 жылға дейінгі аралыққа – 8,5 пайызбен несиеге рәсімдеуге болады.
БАҒА АЛҚЫМНАН АЛЫП ТҰР
Интернет сайттарында жылжымайтын мүлікті сату туралы хабарландырулар өте көп. Орналасқан ауданына, жағдайына қарай пәтердің, жер үйдің және жер телімінің бағасы да әртүрлі. Мәселен, «Нұрсәт, Теріскей», «Отырар», «Еуразия», «МВД мектебі», «Күншығыс» шағынаудандарындағы пәтерлер қымбат бағаланады екен. «Алтын кілт» жылжымайтын мүлік агенттігінің риэлторы Ғани Айдарқұловтың айтуынша, мұндағы пәтерлерге сұраныс көп. Себебі, айтпаса да түсінікті. Бір біріне жақын орналасқан бұл аудандарда халықтың қарасы қалың. Мектеп, балабақша, ірі сауда орындары да көптеп салынған. Одан бөлек бұл аудандар күре жолдың бойында орналасқан. Сыртқа шықсаңыз қаланың кез келген бағытына жүретін қоғамдық көлікті таба аласыз. Сондықтан да болса керек, 1 бөлмелі пәтердің құны – 6,5-8 миллион теңге болса да, бұл аудандардан пәтер алғысы келетіндер көп.
– Көпқабатты тұрғын үйлердің 2-4 қабатына сұраныс бар. Сатып алушылар пәтердің бұрыштама болғанын қаламайды. Сырты қапталған, жөндеуден өткен 3-4 бөлмелі пәтерлер 12-18 миллион теңге тұрса да оларды алғысы келетіндер табылады,- дейді ол.
«Д.Қонаев» даңғылы бойындағы тұрғызылған жаңа көпқабатты тұрғын үйдегі пәтерлердің бағасы асқақтап тұр дейді риэлтор жігіт. Айтуынша, ең арзанының өзі 25 миллионнан басталып, 90 миллион теңгеге дейін жететіні бар.
– Бұл үйлер жаңадан салынған. Заманауи үлгідегі, ерекше дизайнмен жасалған. Іші сол дизайнге сәйкестендіріліп жабдықталған. Яғни, жап-жаңа соңғы үлгідегі жиһаз қойылған. Жеделсатысы, арнайы жер асты көлік тұрағы да бар. Күзет, бақылау камералары орнатылған. Заманауи үлгідегі балалар алаңшасы да қарастырылған. Кейбірінің астыңғы қабаттарында дүкендер, мейрамханалар орналасқан. Сондықтан да бағасы тым жоғары, – дейді Ғани.
Маманмен әңгімелесу барысында білгеніміз «Роща», «Радуга», «СМУ-4», «Ш.Қалдаяқов», «Гагарин» көшелерінің бойындағы «Хрушевтің» үйлері арзан болса да, ол маңайдан үйлі болғысы келетіндер некен саяқ екен. Себебі, үйлердің қас беті мен іші әрленсе де, іргетасы мен қабырғалары ескі. Кейбірі үгітіліп жатыр. Ішіндегі бөлмелері де тар.
Алайда осы маңда тұратындар мұндай пікірлермен келіспейді. Айтуларынша, үйлер ескі болғанымен мықты.
Гүлзира Байдуллаева, «Гагарин» көшесінің тұрғыны:
– Біздің үйлер қызыл кірпіштен салынған. Ондай үйлер жазда салқын, қыста жылы болады. Пәтердің төбесі де биік. 3 метр. Бөлмелері де кең. Тек «лоджа», «балкон» жоқ демесеңіз. Қазіргі салынып жатқан үйлерден сапасы әлде жақсы. Ал оны заманға сай етіп жөндеу әркімнің өз еркінде. Ақшаңыз болса ескі үйді де жақсылап жөндеп алып тұруға болады.
Гүлзира биыл 2 бөлмелі пәтерін жөндеуден өткізіпті. Одан соң жер үйге көшуді ойластырып, пәтерді сатуға шығарған. 1 қабаттағы пәтері үшін 8 миллион теңге сұрапты. Алайда, сатып алатын адам табылмаған. Ал сұрап келгендер бағаны қымбатсынған. 6 миллионға беруін өтінген. Алайда Гүлзира бұл соммаға 2 бөлмелі жер үй алмақ түгілі жер телімін де сатып ала алмайтынын айтады.
Бұл бір тұрғынның ғана сөзі. Дегенмен, Гүлзираның сөзінің жаны бар секілді. Байқағанымыз, қалада жер үйдің бағасы да шарықтап тұр екен. «Северо-Запад», «Самал-3», «Нұрсәт», «Нұртас», «Асар» жақта бой көтергендері 25 миллион теңгеден басталады. Ауданы жақсы, жері жаңа. Электр жарығы, су, газ тартылған. Арасында орталық кәріз жүйесіне де қосылған көшелер де бар. Үлкен жолға, мектеп, балабақшаға жақын орналасқан, «евроремонты» жасалғандары одан да қымбат. Ал қаланың орталық көшелері болып табылатын, А.Байтұрсынов, Б.Момышұлы, Тәуке хан, Қазыбек би көшелерінің бойында орналасқан жер үйлердің бағасы онша қымбат болып көрінбеді. Мәселен, «Абай» саябағына жақын орналасқан, барлық коммуникациялары тартылған 7 бөлмелі үйдің бағасы 16 миллион теңге деп тұр. Б.Момышұлы (Цирк маңы) бойындағы 10 соттық 8 бөлмелі үй 15 миллион теңгеге бағаланған. Ал «Чапаевка», «Құрсай», «Сәуле», «Қазығұрт» шағынаудандарындағы үйлер 6 миллион теңгеден 12 миллион теңге аралығында саудалануда. Бірақ риэлтор: «бұл жерден үй алғысы келетіндер аз. Себебі, қалаға қашық орналасқан. Қатынайтын қоғамдық көліктің саны да аз. Сондықтан да, халық баға арзан болса да бұл жерден үй алуға құлық таныта бермейді», – дейді.
Жер телімінің бағасы да бір үйдің құнымен пара-пар. Мәселен, «Астана» даңғылы мен С.Байтереков көшесінің қиылысындағы 8 соттық жер телімі 36 миллион теңгеге бағалануда. «Ақжайық», «Қайтпас», «Самал», «Тұран» шағынауданындағы жер телімдері де сол шамалас. «Пахтакордан» жер алу үшін біраз шығындалуға тура келеді. Ал «Бозарық», «Қайнар бұлақ», «Жас талап», «Жаңа талап» шағынаудандары мен Қаратау ауданына қарасты жер телімдерін 2 миллион теңгеден 5 миллион теңге аралығында сатып алуға болады.
«Халықта ақша жоқ»
Алайда, жылжымайтын мүлікпен айналысатын агенттіктегілер, қазір баспанаға сұраныс аз екенін айтып отыр. Сөздерінше, халықта ақша жоқ. Сондықтан болса керек, үй іздеп келетіндер тым аз. Десек те, сұраныс аз болса да, Шымшаһар үшінші қала статусын алғалы нарықтағы баспана бағасы қымбаттағаны байқалады. Агенттіктер үй иелерінің бағаны 500 мыңнан – 1 миллонға дейін өсіргенін айтады.
Өзін Света деп таныстырған риэлтор, қалада жер үйден гөрі, пәтер мен жер телімінің бағасы қымбаттағанын мәлім етті. Сөзінше, жақын күндері жер үйлердің де бағасы біршама шарықтамақ.
Маман клиенттердің қалтасында қолма-қол ақша болмағандықтан баспананы банк арқылы несиеге рәсімдегісі келетіндерін хабарлады. Бірақ, екінші деңгейлі банктердің үстеме ақысы тым жоғары болғандықтан, ай сайынғы төлемдерін көрген халық несиеден де бас тартады.
Мәселен, 29 миллион теңгелік үйді таңдадыңыз делік. Алдын ала төлем 30 пайыздан кем болмауы керек. Сәйкесінше, 8 700 000 теңге. Ипотекалық несиені 15,1 пайызбен 15 жылға рәсімдесеңіз, ай сайын 285 508 теңге төлеп отыруыңыз қажет. Сонда сіз 180 айда банкке 51 391 440 теңге төлейді екенсіз. Оған алдын ала төлеп қойған 30 пайызыңызды қоссаңыз, 29 миллиондық үйіңіз сіз үшін 60 091 440 теңгеге түсіп тұр. Соған қарап, жұрттың үйді ипотекаға неге алғысы келмейтінін түсінуге болады.
Кепілде тұрған үйді сатып алу да – бір тәсіл
Айтпақшы, үйлі болудың тағы бір жолы кепілде тұрған үйді не жерді сатып алу. Кейбірінің бағасы арзан болғанымен машақаты көп. Біріншіден, кепілдегі жерді не үйді сатып алу үшін қолма-қол ақша керек екен. Қаржыны банкке құйған соң, мүлікті банктен сатып алғаныңызды растайтын құжаттарды сотқа өткізесіз. Сот шешімі негізінде үйдің бұрынғы иелерін тіркеуден шығарып, өзіңізді тіркеуге қоясыз. Сосын сот орындаушысы бұрынғы үй иелерін мәжбүрлеп үйден шығарады. Барлық іс әрекетіңіз заңды әрі дұрыс болуы үшін адвокат жалдауыңыз қажет. Адвокаттың қызметі, сот орындаушысының қызметі үшін ақы төлейсіз. Судьяның істі қарағаны үшін де мемлекеттік баж алымын төлейтініңізді ұмытпаңыз.
НЕНІ БІЛУ ҚАЖЕТ?
Пәтер, үй, жер телімін сатуға немесе сатып алуға ниеттенсеңіз аса сақ болғаныңыз абзал. Себебі, арамызда сіздің білместігіңіз бен аңғалдығыңызды пайдаланатын небір пысықайлар табылады.
Сонымен мүлікті сатып аларда нені ескеру керек?
– Біріншіден үйдің жағдайына көңіл бөліңіз. Егер көпқабатты тұрғын үйдің пәтері болса қай қабатта, бұрыштама ма, сырты қапталған ба, шатырынан су ағатыны ақпайтынын қараңыз. Егер жер үй болса, құрылысының қалай жүргізілгендігіне, ертеңгі күні қабарғаларын ауыстыратын болсаңыз, төбедегі балкі ағаштардың қалай жатқанын білуіңіз керек.
– Екіншіден, мүліктің құжаттарын қараңыз. Мемлекеттік АКТ-нің, техникалық паспорттың, планның, схеманың,анықтамалардың бланкісіне, мөріне мұқият болу керек. Мемлекеттік Архитектуралық-Қала құрылысы Кеңесінің рұқсатынсыз және пайдалы тұрғын үй алаңын өзгерту туралы қорытындысыз қабырғалары, есік-терезелері, санитарлық тораптары, асханасы және т.б. ауыстырылған ауыстырылмағанын қараңыз. Егер заңсыздыққа жол берілсе, пәтерді сатып алудың қажеті шамалы. Өйткені, оны заңдастыру үшін алдымен айыппұл төлеп, сонан соң біраз қаржы шығындауға тура келеді. Егер санитарлық торап ауыстырылған болса, оны заңдастыра алмайсыз. Ал, оны қайта қалпына келтіру үшін қанша ақша кететінін өзіңіз бағамдай беріңіз. Сондай-ақ, сатып алып жатқан баспананың құжатта көрсетілген мекенжаймен сәйкестігіне назар аудару керек.
– Үшіншіден, нотариустың көмегіне жүзініңіз.
Облыстық нотариаттың палатасының төрайымы Гүлнар Жүнісбекованың айтуынша, мүлікті сату-сатып алу келісімшартын жасау барысында сатушы үйдің немесе т.б жылжымайтын мүлікті сату барысында нотариусқа сатып алушымен бірге баруы керек. Сол жерде нотариустің арнайы «БНАЖ» электрондық порталы арқылы мүлікті иеліктен шығару анықтамасын алады. Ол анықтама 1 күнге жарамды. Сол анықтамада тіркелген құжаттарға қарап сату-сатып алу келісімшарты түзіледі. Алайда, меншік ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі болып табылса, ондай жағдайда сатушының жұбайының жазбаша келісімі қажет. Айта кетейік, сатып алушы тараптың да жұбайы болса мүлікті сатып алуға қарсылығы жоқ туралы келісімі керек. Ал егер сатушы некеде болмаса, нотариусқа некеде жоқ екенін растайтын жазбаша арыз жазады. Одан бөлек жылжымайтын мүліктің екі немесе одан да көп меншік иесі болуы мүмкін. Мұндайда барлық меншік иесінің сатуға келісім беретін жазбаша рұқсаты қажет. Сатушы да сатып алушы да міндетті түрде сату-сатып алу келісімшарты түзілген соң келісімшартқа қол қояды. Келісімшарт түзіліген соң, мүліктің құны төленеді. Сөйтіп, келімшарттысатып алушының атына ауысқандығы туралы Азаматтарға арналған үкімет мемлекеттік корпорациясы арқылы құжатты әділет департаментіне өткізеді. Құжат электронды базаға тіркелген соң сатып алушы сол мүліктің заңды иесі ретінде есептеледі.
ҮЙ САЛУ ТИІМДІ МЕ?
«Баспананы сатып алғаннан гөрі үйді өз қолымен тұрғызу әлде қайта тиімді» дейтіндер де бар. Ол пікірмен бірі келіссе, екіншілері мұны теріске шығарады. Себебі, құрылыс материалдарының бағасы да қымбат. Құрылыстың да машақаты мол. Көптеген отбасы қабырғасын көтеріп, шатырын жапқанға мәз болады. «Кіріп алған соң ақырындап бөлмелерін бітіремін» деп айтады. Алайда әр шаңырақта кемінде 2-3 баласы бар қарапайым отбасының жалақысы құрылысты жүргізуге қолбайлау болады. Салдарынан бір үйді толығымен бітіру үшін бірнеше жыл бойы тер төгуге тура келеді.
Отбасын құрған соң өз үйіңнің болғанына не жетсін? Сол үйдің іші бақыт пен жақсылыққа толғаны жақсы. «Алайда үйлі болсам екен» деген арманның арман күйінде қалғаны емес, орындалғаны тіпті жақсы. Сол арманға жетудің жолы әртүрлі. Тек өзіңізге тиімдісін, дұрысын таңдасаңыз болғаны. Сіз қайсысын таңдайсыз?
Айжан ЕРМЕКҚЫЗЫ
«Оңтүстік Рабат» газеті
№28, 11 ШІЛДЕ 2018 ж
